Şîa Hadis Düşüncesinde Vâkıfiyye ve Onlardan Nakledilen Rivayetlerin Değeri

Yıl 2024, Sayı: 54, 1461 - 1484, 30.09.2024

Abdulalim Demir

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1463001

Öz

Tarihi süreç içerisinde çeşitli gerekçelerle Şîa’nın birçok fırkaya ayrıldığı bilinmektedir. Bu bölünmelerin bir sonucu olarak meydana çıkan fırkalardan biri de Vâkıfiyye’dir. Vâkıfî kelimesi, birçok mezhepte farklı bağlamlarda kullanılmış bir terimdir. Şîa terminolojisinde, mutlak olarak kendisinden yararlanıldığında Mûsâ el-Kâzım’ın ölümünü kabul etmeyerek ondan sonra tayin edilen oğlu Ali er-Rızâ’nın imâmetini reddeden, el-Kâzım’ın mehdi olarak geri döneceği düşüncesini benimseyen ve imamete dair görüşleri üzerinde inançlarını devam ettirenler için kullanılmaktadır. Vâkıfîliğin ortaya çıkışında maddi sebepler önemli bir rol oynamışsa da bunun dışında başka sebeplerin de etkisinin olduğu görülmektedir. Vâkıfiyye’yi Şîa hadis ilmi açısından önemli kılan temel etken bu düşüncede olan râvilerin adalet ve zapt yönünden durumları ile onlar yoluyla aktarılan rivayetlerden delil getirilip getirilmeyeceği meselesinin güncelliğini korumasıdır. Dolayısıyla Vâkıfiyye’yi bilmek, mezhepteki iç tenkit mekanizmasını anlamaya ve Şîa’nın öteki olarak gördüğü fırkalara yaklaşım metotlarını anlamaya yardımcı olacaktır. Şîa’nın diğer fırkalarını merkeze alan Türkçe birçok eser yazılmış olmasına rağmen Vâkıfiyye üzerinde müstakil herhangi bir çalışmaya rastlanmamaktadır. Bu makale literatürde görülen bu eksikliği gidermeye katkı sunmayı amaçlamaktadır. Makalede Şîa hadis düşüncesinde Vâkıfiyye’nin yeri ve onlardan gelen rivayetlerin değeri irdelenmektedir. Çalışmada meselenin daha iyi anlaşılması için fikir-hadise irtibatı prensibine azami derecede dikkat edilerek deskriptif ve analitik bir bakışla konu incelenmektedir. Bunun için nitel araştırma metotlarından dokümantasyon analiz yönteminden faydalanılmaktadır. Son tahlilde Şîa, Vâkıfîleri yalancılık, zındıklık, kâfirlik ve rivayetleri tahrif etmek ile suçlamasına rağmen Vâkıfî râviler yoluyla gelen rivayetlere değer atfetmekte, belli şartlar dâhilinde ihtiyaç duydukları yerde rivayetlerini kullanmaktadır. Bunu Vâkıfî görüşünü benimseyenlerin mezhepteki ağırlığı, onlar yoluyla gelen rivayetlerin hadis ve ricâl kitaplarında fazlaca yer alıp mezhepte yerleşik bir hal almasıyla açıklamak mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İmâmiyye Şîası, Vâkıfiyye, Mûsâ el-Kâzım, Ali er-Rızâ

Wāqifiyya in Shi‘a Hadith Thought and the Value of Narrations Coming from Them

Öz

Shi‘a has divided into many sects due to various reasons throughout the historical process. One of the sects formed as a result of these divisions is Wāqifiyya. The word Wāqifī has been used in different contexts in many sects, In Shi‘a terminology, for those who do not accept the death of Imām Mūsā al-Kāẓim, when he is used in absolute terms, reject the imamate of his son ʿAlī al-Riḍā who was appointed after him, adopt the idea that al-Kāẓim will return as the Mahdī and continue their beliefs on his imamate and jurisprudence. is used. Although materiality played an important role in the emergence of Wāqifiyya, it is seen that other reasons also had an impact. The main factor that makes Wāqifiyya important in terms of Shi‘a hadith science is that the situation of the narrators who have this idea in terms of justice and control and whether the issue of whether they can bring evidence from the narrations conveyed through them remains current in the history of Shi‘a hadith. Therefore, knowing Wāqifiyya in detail will help to understand the internal criticism mechanism in the sect and the methods of approaching the sects that Shi‘a sees as other. Although many studies have been conducted focusing on other sects of Shia, no independent study has been conducted on Wāqifiyya. Our study aims to contribute to this deficiency seen in the literature. In the article, what is the value of Wāqifiyya and the narrations coming from them in Shia hadith thought? The answer to the question is sought. In order to better understand the issue, the study will examine the subject from a descriptive and analytical perspective, paying utmost attention to the principle of idea-event connection. For this purpose, documentation analysis method, one of the qualitative research methods, will be used. In the final analysis, although Shi‘a accuses the Wāqifīs of lying, atheism, infidelity and distorting narrations, they attach value to the narrations coming from their sect and use their narrations wherever they need within certain conditions. It is possible to explain this with the dominance of those who adopt the Wākīfī view in the sect, and the narrations coming through them are widely included in the hadith and rijāl books and have become established in the sect.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Shi‘a İmāmiyah, Waqifiyya, Mūsā al-Kāẓim, ʿAlī al-Riḍā

Kaynakça

• Abdülkâhir el-Bağdâdî. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhüm. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Asriyye, 1995.
• Âmilî, Bahâeddin. Meşriku’ş-şemseyn ve iksîru’s-saâdeteyn. thk. es-Seyyîd Mehdî er-Recâî. Meşhed: Mecmaʻu’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1429.
• Asadi, Mahmoud. “The Study of the Effects and Consequences of Vagifiyya on Shia Society After Imam Kazem (AS)”. Moskuya Journal 47 (1397), 114-126.
• Alevî Âmilî, Ahmed b. Zeynüddîn. Menâhicü’l-ahyar fî şerhi’l-İstibsâr. 3 Cilt. Kum: Müessese-i İsmâîliyân, 1399.
• Algar, Hamid. “Hasan el-Askerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/289. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Berekât, Ekrem. Durûsun fi ilmi’d-dirâye. Beyrut: Dârü’s-Safve, 2009.
• Bozan, Metin. “Ali er-Rıza’nın Veliahtlığı Meselesi (İmamiyye’nin İmamet Nazariyesine Teori-Pratik Açısından Eleştirel Bir Yaklaşım)”. Dini Araştırmalar 7/19 (Haziran 2004), 159-171.
• Buyukkara, Mehmet Ali. “The Schism in the Party of Mūsā al-Kāẓim and the Emergence of the Wāqifa”. Arabica 47/1 (2000), 78-99.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “İmamiyye Şia’sının Hadis Usulünde ‘Mezhebi Bozuk’ Raviler (II): Örneklerle Mezhebi Bozuk Rical Rivayetlerinin Değeri”. İslâmî Araştırmalar (Dergi) XVII/4 (2004), 354-368.
• Cedîdî Nejât, Muhammed Rızâ. Mu‘cemu mustalahâti’r-ricâl ve’d-dirâye. ed. Muhammed Kâzım Rahmân Sitâyiş. Kum: Dârü’l-Hadîs, 2. Basım, 1424/2003.
• Celâlî, Mehdî - Ribâtî, Semâne. “Berresi-yi Tatbîkî Revişi İbn Gâdâirî, Şeyh Tûsî ve Necâşî der Teamül bâ Râvîyânî Gayr-i İmâmî”. Ulumu’l-Hadis 79 (1395), 144-167.
• Celâlî, Mehdî - Ribâtî, Semâne. “Berresi-yi Te’sir-i Unsur-i Mezheb ber Dâver-yi Necâşî Derbâreyi Râviyânî Vâkıfî”. Tahkikât Ulumu’l-Kur’ân ve’l-Hadîs 28 (1394), 79-101.
• Esedî, Mahmud. “Berresi-yi Âsâr ve Peyamedhâ-yi Vâkıfe Ber Câmı‘a Şîa Pes Ez İmâm Kâzım”. Miskeveyh 47 (1397), 114-126.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Asriyye, 1990.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İsnâaşeriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/142-147. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Furât el-Kûfî, Furât b. İbrâhim. Tefsîru Furât el-Kûfî. Tahran: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâdi’l-İslâmî., 1. Basım., 1410.
• Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Abdulhumeyd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• Hâkânî, Ali b. Hüseyin. Ricâlü’l-Hâkânî. thk. Muhammed Sâdık Bahru’l-Ulûm. Kum: Mektebü’l-İ‘lâmi’l-İslâmî, 2. Basım, 1362.
• Hakyemez, Cemil. Şîa’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam el-Mehdî. İstanbul: İSAM Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Hassan Pour, Seyyed Abdolkarim. “Imam Reza’s Confrontation with the Mentality and Action of Waqifite”. Journal of Razavi Culture 1/4 (20 Şubat 2014), 144-169.
• Hillî, İbnü'l-Mutahhar. Ricâlü Allâme el-Hillî. Kum: eş-Şerîf er-Rızâ, 2. Basım, 1402/1981.
• Hillî, Muhakkık. el-Mu‘teber fî şerhi’l-Muhtasar. Kum: Seyyidü’ş-Şühedâ, 1407/1986.
• Hıfnî, Abdulmun‘im. Mevsûatü’l-fırak ve’l-cemaât ve’l-mezâhibi’l-İslâmiyye. Kahire: Dârü’r-Reşâd, 1993.
• Hubbullâh, Haydâr. Nazariyyetü’s-sünne fi’l-fikri’l-İmâmî eş-Şiî. Beyrut: Dârü’i-İntişâr el-Arabî, 1. Baskı., 2006.
• İbn Bâbeveyh, Şeyh Sadûk. el-Hisâl. thk. Ali Ekber Ğaffârî. 2 Cilt. Kum: Câmiu’l-Muderrisîn, 1403.
• İbn Bâbeveyh, Şeyh Sadûk. ‘Uyûnu ahbâri’r-Rızâ. Tahrân: Neşr-i Cihân, 1420/1999.
• İbn Bâbeveyh, Şeyh Sadûk. İlelü’ş-şerâi‘. Kum: Mektebetü Dâverî, 1427/2006.
• İbn Bâbeveyh, Şeyh Sadûk. Men lâ yahduruhü’l-fakîh. thk. Ali Ekber Ğaffârî. 4 Cilt. Kum: Defter-i İntişârât-ı İslâmî, 2. Basım, 1413/1992.
• İbn Dâvûd Hillî, Hasan b. Ali. er-Ricâl. Tahran: Tahran Üniversitesi, 1342.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-ʿArab. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 1414/1993.
• İbn Şehîd-i Sânî, Hasan b. Zeynüddîn. Münteka’l-cümân fî ehâdîsi’s-sıhâh ve’l-hısân. thk. Ali Ekber el-Gıfârî. Kum: Müesesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 2. Basım, 1435.
• İbn Şehîd-i Sânî, Muhammed b. Hasan. İstiksâü’l-itibâr fî şerhi’l-İstibsâr. 7 Cilt. Kum: Müessesetü Âli Beyt li İhyâi’t-Turâs, 1419.
• Kazvînî, Molla Halil. Sâfî der Şerhi Kâfî. Kum: Dârü’l-Hadîs, 1429.
• Keşşî. Ricâlü’l-Keşşî ihtiyâru ma‘rifeti’r-ricâl. thk. Muhammed b. el-Hasen et-Tûsî - Hasan el-Mustavfî. Meşhed: Menşurâtü Câmiatü Meşhed, 1409/1988.
• Kummî, Sa‘d b. Abdullah. el-Makâlât ve’l-fırak. thk. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahran: Matbaatü Hayderî, 1341.
• Kutluay, İbrahim. İmâmiyye Şîası’na Göre Cerh ve Ta’dil. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Baskı., 2012.
• Kutluay, İbrahim. “Şîa’da Hadis Rivayeti ve İsnad Tenkidinde Ashâb-ı İcmâ Telakkisinin Rolü”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 17/1 (30 Haziran 2017), 29-50. https://doi.org/10.33420/marife.591725
• Kutluay, İbrahim. Şîa’da Hadis Usûlü Ehl-i Sünnet Hadis Usûlü İle Mukayeseli Bir Çalışma. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Kuzudişli, Bekir. Şîa ve Hadis: Başlangıcından Kütüb-i Erbaa’ya Hadis Rivayeti ve İsnad. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Küleynî. el-Kâfî. thk. Ali Ekber Ğaffârî - Muhammed Âhûndî. 8 Cilt. Tahran: Dârü’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 4. Basım, 1407/1986.
• Mâmekânî, Abdullah. el-Fevâidü’r-ricâliyye min Tenkîhu'l-mekâl fi ilmi’r-ricâl. thk. Muhammed Rızâ Mâmekânî. 36 Cilt. Kum: Müessesetü Ali Beyt li İhyâi’t-Turâs, 1431/2009.
• Mâmekânî, Abdullah. Mikbâsü’l-hidâye fî ilmi’d-dirâye. thk. Muhammed Rızâ Mâmekânî. 2 Cilt. Kum: Delil-i Mâ, 1428/2007.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihârü’l-envâr. 110 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1403/1982.
• Meşkûr, Muhammed Cevâd. Mevsûatü’l-fıraki’l-İslâmiyye. Beyrut: Mecmau’l-Buhusi’l-İslâmiyye, 1995.
• Mousavinia, Saeeda Sadat vd. “Study Waqifite’s Ideas in the Occultation’s Tradittion”. The Promised East 13/50 (22 Haziran 2019), 99-118.
• Müfîd, Şeyh. el-İfsâh fi’l-İmâme. Kum: Müessesetü’l-Bi‘se, 2. Basım, 1413/1992.
• Nâsırî, Riyâd Muhammed Habîb. el-Vâkıfıyye dirâse tahlîliyye. Meşhed: el-Mu’terü’l-Âlemî li’l-İmâm er-Rızâ, 1409/1988.
• Necâşî, Ahmed b. Ali. Ricâlü’n-Necâşî. thk. Mûsâ Zencânî Şübeyrî. Kum: Müesesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 6. Basım, 1365.
• Necef, Muhammed Mehdî. el-Câmi li ruvvâti ashâbi’l-İmâm er-Rızâ. Meşhed: el-Mu’terü’l-Âlemî li’l-İmâm er-Rızâ, 1407.
• Nevbahtî, Hasan b. Mûsâ. Fıraku’ş-Şîʿa. Beyrut: Menşûrâtü’r-Rızâ, 2012.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. Mu‘cemu’l-lüğati’l-‘Ârabiyyeti’l-mu‘âsira. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 1429/2008.
• Öz, Mustafa. “Beyhesiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/65. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Öz, Mustafa. “Mûsâ el-Kâzım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/219-221. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Öz, Mustafa. “Vâkıfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/487-488. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Sâdıkî (Gulâmî), Ali. eş-Şehîdü’s-Sânî Zeynüddîn el-Cübaî el-Âmilî. çev. Kemâl es-Seyyîd. Kum: Müesesetü Ensâriyân, 1995.
• Sadruddîn Şîrâzî, Muhammed b. İbrâhim. Şerhu Usûlü’l-Kâfî. thk. Muhammed Hâcûî. 4 Cilt. Tahran: Müessese-i Mutâlâat ve Tahkîkât-ı Ferhengî, 1383.
• Sübhânî, Ca‘fer. Külliyyât fî ilmi’r-ricâl. Kum: Müesesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 6. Basım, 1425/2004.
• Şehîd-i Sânî. er-Ri’âye fî ilmi’r-rivâye. thk. Abdulhüseyîn M. Ali Bakkâl. Kum: Mektebetu Ayetullah el-Mar‘aşî, 1408/1987.
• Şenfâ, Sa‘d Râşid eş-. el-Cerh ve’t-ta‘dil ‘inde Şî‘ati’i-İmâmiyye ‘arzun ve nakdun dirase tatbikiyye ‘alâ İbn Mutahhar el-Hillî ve Ebî’l-Kâsım el-Huî, ts.
• Tabâtabâî, Muhammed Kâzım. Târîh-i Hadîs. Kum: Müessese-i İlmi-yi Ferhengi-yi Dâru’l-Hadîs, 1396.
• Tabersî. Mecmeu’l-beyân. 10 Cilt. Tahran: Nâsır Husru Yayınları, 3. Basım., 1372.
• Topgül, Muhammed Enes. Erken Dönem Şiî Ricâl İlmi Keşşî Örneği. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Tureyhî, Fahruddîn. Câmiu’l-makâl fîmâ yeteallak bi ahvâli’l-hadîs ve’r-ricâl. thk. Muhammed Kâzım et-Tureyhî. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 2011.
• Tureyhî, Fahruddîn. Mecmau’l-bahreyn. thk. Ahmed Hüseynî Eşkûrî. Tahran: Murtezâvî, 3. Basım., 1375.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer. el-İstibsâr fî ma’htülife mine’l-ahbâr. thk. Hasan el-Mûsevî el-Harsân. Tahran: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1. Basım., 1390.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer. Fihristu kütübi’ş-Şîa ve usûlihim. thk. Abdulazîz et-Tabâtabâî. Kum: Mektebetü’l-Muhakkik et-Tabâtabâî, 1420.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer. Ricâlü’t-Tûsî. Kum: Câmi‘atü’l-Müderrisîn fi’l-Havzeti’l-İlmiyye, 3. Basım, 1373.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer. Tehzîbü’l-ahkâm fi şerhi’l-Mukni‘a. thk. Ali Ekber el-Ğafârî. 10 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1407/1986.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer. Tehzîbü’l-ahkâm. thk. Hasan el-Mûsevî el-Harsân. 10 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 4. Basım., 1407.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer. el-‘Udde fî usûli’l-fıkh. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1417/1996.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer. el-Gaybe. thk. Abdullah et-Tahrânî - Ali Ahmed Nâsih. Kum: Dârü’l-Meârifi’l-İslâmiyye, 1411/1990.
• Ünalan, Abdullah. Şîa’da Hadîs Usûlü. ed. Abdurrahman Ece. İstanbul: Mevsimler Kitap, 2. Basım., 2021.
• Üzüm, İlyas. “Memtûre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/100-101. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Zakeri, Muhammad Taqi - Safari Forooshani, Nematollah. “A Study on Waqifite Debates with Imamiyya as Reflected in Traditions, a Case Study of Abdul Karim Ibn Amr Khath`ami”. Journal of Imamiyyah Studies 3/5 (23 Ağustos 2017), 5-26.