The Akbarian Transformation of Avicenna’s Soul in ʿAlāʾ al-dīn al-Kirmānī: An Original Theory of the Soul

Yıl 2024, Sayı: 54, 1151 - 1175, 30.09.2024

Enes Taş

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1464750

Öz

ʿAlāʾ al-dīn al-Kirmānī was a member of the ʿAbd al-Raḥmān Jāmī (Mullā Jāmī, d. 1492) circle who lived during the reign of the Timurid ruler Ḥusayn Bāyqarā (A.R. 1470-1506) and at the same time, he is a scholar who dedicated his works to Meḥmed II (A.R. 1444–6 and 1451–81) and Bāyezīd II (A.R. 1481–1512). Although we do not have much information about his life, we have the opportunity to examine his thoughts through his works. Therefore, this study aims to examine the development of Kirmānī's thought on the soul and the soul-body relationship through his three works. Kirmānī, who aims to make the science of dream interpretation a science with a determined subject, issues and principles, focused on Avicenna's understanding of the soul as the subject of the science of dream interpretation in his two works entitled al-ʿAsharah al-kāmilah and Lawāmiʿ tanwīr al-maqām fī jawâmiʿ taʿbîr al-manām, which he wrote on this subject. However, in his works he also combined the methodology of the Akbarian tradition, which he belonged, with Ibn Sīnā's understanding of the soul in his works. On the other hand, his treatise entitled Masʾala min ʿilm maʿrifah al-nafs appears to be his most striking work, in which he claims that “the soul and the body are one thing”. As this is a newly discovered work of Kirmānī, we have also included its critical edition in the appendix. In his treatise, Kirmānī mentions that the soul and the body are one and the same thing in terms of being abstract and being a body and in this way, he applies the Akbarian understanding of existence based on the distinction between the immutable entities (aʿyān al-thābita), the subt world (ʿālam al-mithāl) and the visible world (ʿālam al-mulk wa al-shahāda), to Avicenna's soul-body dualism. In this way, he aims to resolve the difficulties arising from the nature of the soul and the body. The study attempts to show Kirmānī's original theory of the soul, based on Avicenna's interpretation and Akbarian principles. In the article, Kirmānī's view of the soul in the above-mentioned works has been examined according to the possible writing order based on content and style -since the actual order of writing is not known- in order to show its gradual change/development. However, his peripatetic views on the soul have been compared with those of Avicenna, and his original view of the soul has been compared with the views of Ibn ʿArabī-Mullā Jāmī. Finally, this study aims to show the contributions of the Herat school and the Mullā Jāmī circle to the Ottoman intellectual life by unearthing Kirmānī's works, the only surveving copies of which are in Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Peripatetic Tradition, Akbarian Tradition, Soul, Aladdin al- Kirmānī, Ibn Sīnā, ʿAbd al-Raḥmān Jāmī (Mullā Jāmī)

Alâaddîn el-Kirmânî’de İbn Sînâcı Nefs Anlayışının Ekberî Dönüşümü: Özgün Bir Nefs Teorisi

Öz

Timurlu hükümdarı Hüseyin Baykara (salt. 1470-1506) döneminde yaşayan ve Molla Câmî çevresine mensup ve aynı zamanda Fatih Sultan Mehmed (salt. 1451-1481) ve II. Bayezid’e (salt. 1481-1512) eser ithaf eden bir âlim olan Alâaddîn el-Kirmânî’nin hayatı hakkında fazla malumata sahip olmamakla birlikte eserleri üzerinden düşüncesini ele alma imkânına sahibiz. Dolayısıyla bu makale Kirmânî’nin üç eseri üzerinden nefs ve nefs-beden ilişkisine dair düşüncesinin gelişimini incelemeyi amaçlamaktadır. Başlangıçta rüya tabiri ilmini mevzu, mesâil ve mebâdîsini belirlemek suretiyle müdevven bir ilim haline getirmeyi amaçlayan Kirmânî, bu konuda telif ettiği el-ʿAşeratü’l-kâmile ile Levâmiʿu tenvîri’l-makâm fî cevâmiʿi taʿbîri’l-menâm adlı iki eserinde rüya tabiri ilminin mevzusu olarak İbn Sînâcı nefs anlayışını merkeze almıştır. Fakat aynı zamanda mensubu olduğu Ekberî geleneğin metodolojisini de eserlerinde İbn Sînâcı nefs anlayışıyla mezcetmiştir. Diğer taraftan Mesele min ilmi marifeti’n-nefs adlı risalesi onun “nefs-bedenin tek bir şey olduğunu” iddia ettiği -ve Kirmânî’nin yeni tespit edilen bir eseri olması bakımından makalenin ek kısmında tahkiğine de yer verdiğimiz- en dikkat çekici eseri olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira Kirmânî risalede nefs ve bedenin soyut olma ve cisim olma şeklinde iki itibarla tek bir şey olduğunu zikretmek suretiyle Ekberî ayân-ı sabite, ruhlar âlemi ve duyulur âlem ayrımına dayalı varlık anlayışını İbn Sînâcı nefs-beden düalizmine uygulamaktadır. Bu sayede nefs ve bedenin mahiyetinden kaynaklanan güçlükleri çözmeyi amaçlamaktadır. Makalede Kirmânî’nin yukarıda mezkur eserlerindeki nefs görüşü, tedricî değişimini/gelişimini gösterebilmek için -gerçek telif sıralaması bilinmediğinden- içerik ve üsluba dayalı muhtemel telif sıralamasına göre incelenmiştir. Bununla birlikte onun nefse dair meşşâî çizgideki görüşleri İbn Sînâ ile, özgün nefs görüşü ise İbn Arabî-Molla Câmî’nin görüşleriyle mukayese edilmiştir. Son olarak bu makale Kirmânî’nin mevcut yegâne nüshaları Anadolu’da bulunan eserlerini gün yüzüne çıkarmak suretiyle, Herat okulu ve Molla Câmî çevresinin Osmanlı entelektüel hayatına katkılarını göstermeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Meşşâî Gelenek, Ekberî Gelenek, Nefs, Alâaddîn el-Kirmânî, İbn Sînâ, Abdurrahmân Câmî (Molla Câmî)

Kaynakça

• Apaydın, Yasin. “Timurlu Dönemi Herat’ında Bir Müderris: Mesud Şirvânî’nin (ö. 905/1500) Entelektüel Biyografisine Doğru”. İslam Tetkikleri Dergisi 13/2 (Eylül 2023), 493-518. https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1296135
• Apaydın, Yasin. “Meşşâîlik’ten Devralınan Miras: Ekberî Gelenekte Umûr-ı Külliye Kavramının Mahiyeti ve Kapsamı”, Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 6/2 (Aralık 2020), 1043-1072. https://doi.org/10.47424/tasavvur.800659
• Bedevî, Abdurrahman. Müellefâtü’l-Gazzâlî. Kuveyt: Vekâletü’l-Matbûât, 1977.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Câmî, Abdurrahman. “Dürretü’l-fâhire”. 119-176. çev. Şamil Öçal. Molla Câmî’de Varlık, Dürretü'l- Fâhire ve Şerhlerinin Tercümeleri ile Varlık Düşüncesine Dâir İncelemeler. ed. Abdurrahman Acer - Şamil Öçal. 119-176. İstanbul: Litera Yayınları, 2016.
• Davidson, Herbert. Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd’te Akıl. çev. Erkan Kurt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2020.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm. Risâletü’r-ruhiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 860, 1b-28a.
• Gutas, Dimitri. Avicenna and Aristotelian Tradition. Leiden: Brill, 2014. https://doi.org/10.1163/9789004262072
• Gürsoy, Adnan. “İbn Sînâ’nın Nübüvvet Teorisinde Kutsî Akıl”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/2 (2014), 1-26.
• Gürsoy, Adnan. “İbn Sînâ Felsefesinde Sezgi ve Sezgisel Bilgi”, Hikmet Yurdu, 8/2 (Aralık 2015), 153-180. https://doi.org/10.17540/hikmet.20151612071
• İbn Sînâ. “eş-Şifâ, en-Nefs”. thk. Fazlur Rahman. Avicenna’s De Anima. ed. F. Rahman. London: Oxford University Press, 1970.
• İbn Sînâ. Kitâbü’ş-Şifâ: Nefs. haz. Mehmet Zahit Tiryaki. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2021.
• İbn Sînâ. Ahvâlu’n-nefs. thk. Ahmed Fuad el-Ehvânî. Kahire: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1952.
• İbnü’l-Arabî. Fusûsu’l-hikem. thk. Abdülaziz Mansûb - Ahmed Ebrar Şâhî. Kahire: Şirketü’l-Kuds, 2016.
• Kirmânî, Alâaddîn. el-Aşeratü’l-kâmile. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 5377, 98a-136a.
• Kirmânî, Alâaddîn. el-Aşeretü’l-kâmile ve Levâmiʿu tenvîri’l-makâm fî cevâmiʿi taʿbîri’l-menâm: Rüya Tabiri İlmi. haz. Mustafa Özbakır. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2021.
• Kirmânî, Alâaddîn. Levâmiʿu tenvîri’l-makâm fî cevâmiʿi taʿbîri’l-menâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 3025M, 1b-20a.
• Kirmânî, Alâaddîn. Mesʾele min ilmi marifeti’n-nefs. Manisa: İl Halk Kütüphanesi, 1663, 37b-41a.
• Kur’ân Yolu. Erişim 3 Şubat 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Z%C3%BCmer-suresi/4100/42-ayet-tefsiri
• Mahallâtî, Zebîhullah. Reyâhînü’ş-şerîa. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, ts.
• Musakhanov, Orkhan. “Kutbüddinzâde İznikî’nin Hulûd-ı Küffâr Meselesinde Gazzâlî Savunusu”. Eskiyeni 44 (Eylül 2021), 499-524. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.962807
• Müslim. Ebü’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim, bi-şerhi’l-İmâm Muhyiddîn en-Nevevî. nşr. Şeyh Halîl Meʾmûn Şîha. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1419/1998.
• Nesâî. Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb. Sünenü’n-Nesâî. nşr. Mektebü Tahkîki’t-Türâsi’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Okumuş, Ömer. “Abdurrahman Câmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/94-99. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Tiryaki, M. Zahit. “Güçlerden İşlevlere: Fahreddin Râzî’nin İç Duyular Eleştirisi”. Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/2 (Nisan 2018), 73-115. https://doi.org/10.12658/Nazariyat.4.2.M0051
• Türkmen, Hasan. “Fahreddîn Râzî’nin Nefs Kavramı Ve Mahiyetine Yönelik Yaklaşımı”. Eskiyeni 31 (Aralık 2015), 95-128.
• Uslu, Recep. “Herat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/215-218. Ankara: TDV Yayınları, 1998.