Osmanlı Kanunlarında ve Mahkeme Kayıtlarında Çeyiz

Yıl 2024, Sayı: 54, 1247 - 1268, 30.09.2024

Abdussamed Atasoy

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1468773

Öz

Çeyiz; gelin için hazırlanan her türlü ev eşyası, kıyafet ve benzeri eşyalardan oluşmaktadır. Çeyiz konusunda klasik fıkıh kitaplarında önemli bilgiler yer almaktadır. Bununla beraber Osmanlı kanunnamelerinde ve mahkeme kayıtlarında da yer alan “Osmanlı hukukunda çeyiz” konusunda herhangi bir çalışmaya rastlamadık. Osmanlı Klasik dönemi kanunnamelerinde çeyize ilişkin olarak genellikle aynı maddenin benzer şekilleri yer almıştır. Tanzimat dönemi Osmanlı kanunnamelerinde yer alan çeyize ilişkin maddeler genellikle çeyizin israf ve evliliklerin önünde set olmasının engellenmesi amacına binaen çeyiz üst sınırını belirleme şeklinde meydana gelmiştir. Bunlara ek olarak “Hukuk-ı Aile Kararnamesinde” de çeyiz ile alakalı bir maddenin bulunması, ilgili konunun Osmanlı kanunnamelerinde düzenlendiğini göstermektedir. Çeyiz uygulamasının örf olarak İslam hukukunun etkin olduğu coğrafyalarda ve tabi olarak Osmanlı Devleti’nde yaygın olduğu ifade edilebilir. Bu örf aslen evlenecek olan kişilerin yuvasına yapılan yardım olması bakımından önem arz ederken zaman zaman evliliğin önünde engel olan bir âdete de dönüşebilmektedir. Osmanlı uygulamasında çeyizin evlenecek kişilere zarar vermesi, evliliklerin önünde engel haline gelmesi durumunda çeyizin kapsam ve miktarına kanunnamelerle sınırlamalar getirilmiştir. Bu sayede asıl olarak evlenecek kişiler açısından faydalı bir örf olan çeyizin bu kişilere zarar vermesinin önüne geçilmiştir. Osmanlı mahkeme kayıtları olan kadı sicillerinde çeyize ilişkin çok sayıda ihtilaf ve kayıt bulunmaktadır. Çeyize dair İstanbul, Konya ve Diyarbakır kadı sicilleri dikkate alınarak incelenmiş ve bu kayıtlar değerlendirilmiştir. İlgili mahkeme kayıtlarında hangi malların çeyiz olarak verildiği, çeyizin kimin malı olduğu, çeyizde kız ile baba arasında kız ile anne arasında meydana gelen ihtilaflar ve bu ihtilaflarda ispat usulü, çeyizde ibra ve sulh gibi konular hakkında bilgiler yer almaktadır. Başlık parası ve ağırlık gibi âdetlerin çeyizden farklı olduğuna ilişkin ve bunların hukuki durumu hakkında da kadı sicillerinde önemli bilgiler yer almaktadır. Müslümanlara ait bir uygulama olan çeyiz uygulamasının zaman zaman gayrimüslimler arasında da ihtilaf dolayısıyla mahkemeye taşınması bu örfün farklı dinlerden olan kişiler tarafından da kullanıldığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hukuku, Çeyiz, Kanunnameler, Kadı Sicilleri, Çeyize Getirilen Sınırlama, Türk Hukuk Tarihi

Dowry in Ottoman Codes and Court Records

Öz

Dowry consists of all kinds of household items, clothing, and similar belongings prepared for the bride. Classical jurisprudence handbooks contain important information about dowry. However, we have not come across any studies on “dowry in Ottoman law”, which is also included in Ottoman codes and court records. In the Ottoman Classical period codes, similar versions of the same articles generally appear regarding dowry. In the Tanzimat period Ottoman codes, articles related to dowry generally aim to set an upper limit on dowry to prevent extravagance and to prevent obstacles to marriages. In addition to these, the fact that there is an article on dowry in the “Family Law Decree” shows that the related topic was regulated in Ottoman codifications. It can be stated that the customary practice of dowry was widespread in regions where Islamic law is effective, and of course, in the Ottoman Empire. While this custom is important in terms of helping the household of the people who will marry , it can also become a custom that hinders marriage. In the Ottoman practice, if the dowry posed a risk to the prospective spouses or became an obstacle to marriage, limitations were imposed on the scope and amount of the dowry through legal codes. In this way, dowry, which was originally a beneficial custom for the people to be married, was prevented from harming them. There are numerous disputes and records related to dowry in the Ottoman court records, Istanbul, Konya and Diyarbakır judge’ (kadı) registers (sijil) on dowry were examined and evaluated. The relevant court records contain information regarding which goods were given as dowry, whose property the dowry, belong to disputes between the father and daughter and mother over dowry, and the procedural rules for these disputes, as well as issues like exoneration and reconciliation in dowry. The judge’ registers also contain important information regarding the legal status of customs such as title payment and weights, which are distinct from dowry. The fact that the practice of dowry, which is a Muslim practice, was sometimes brought to court among non-Muslims due to disputes shows that this custom is also used by people of different religions.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Law, Dowry, Legal Codes, Kadı Registers, Limitations Imposed on Dowry, Turkish Legal History

Kaynakça

• “Çeyiz”. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. Ed. Adnan Bek. 5/3668-3669. İstanbul: Milliyet Gazetecilik, 1986.
• “Drahoma”. Türk Ansiklopedisi. ed. Agop Dilaçar. 14/55. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1966.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnameleri ve Tahlilleri (I. Ahmed, I. Mustafa ve II. Osman Devirleri Kanunnameleri) 9. Kitap. İstanbul: OSAV Yayınları, 1996.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnameleri ve Tahlilleri (II. Bayezid Devri Kanunnameleri) 2. Kitap. İstanbul: Fey Vakfı, 1990.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnameleri ve Tahlilleri (III. Murat Devri Kanunnameleri) 8. Kitap. İstanbul: OSAV Yayınları, 1994.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnameleri ve Tahlilleri (Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri- Kanuni Devri Eyalet Kanunnameleri (II)) 6. Kitap. İstanbul: Fey Vakfı, 1993.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnameleri ve Tahlilleri (Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnameleri) 3. Kitap. İstanbul: Fey Vakfı, 1991.
• Akgündüz, Ahmet. “Başlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/131-133. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Arsal, Sadri Maksudi. “Eski Türklerin Hususi Hukuku”. Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd. 3/88-97. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Avcı, Mustafa. Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Adalet Yayınevi, 2022.
• Aydın, Mehmet. “Mehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 28/389-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1988.
• Cin, Halil - Akyılmaz, Gül. Türk Hukuk Tarihi. Konya: Sayram Yayınları, 2019.
• Çadırcı, Musa. Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. 5 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Çalışkan, Hasan. Evlilik ve Aile Hayatı. İstanbul: Çelik Yayınları, 2001.
• Divanı Lugat-it Türk Tercümesi. Çev. Besim Atalay. 3 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1985.
• Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3712 Numaralı Sicil (1145-1212/1732-1798). ed. Ahmet Zeki İzgöer. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2013.
• Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3745 Numaralı Sicil (1237-1239/ 1822-1824). ed. Ahmet Zeki İzgöer. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2017.
• Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3715 Numaralı Sicil (1065/1655). ed. Ahmet Zeki İzgöer. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2013.
• Dostoyevski, Fyodor Mihayloviç. Karamazov Kardeşler. çev. Nihal Yalaza Taluy. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Döndüren, Hamdi. Delilleriyle İslam Hukuku, Şahıs, Aile ve Çözümlü Miras. Konya: İslam Hukuku Külliyatı Yayınları, 1977.
• Düstur, 1. Tertip, İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1289.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabi, 1436/2015.
• Ed-Dîb, Abdulazîm Mahmûd. “Çeyiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/296-297. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2017.
• Ercoşkun, Tülay. Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyılda Evlilik ve Nikaha Dair Düzenlemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Erkul, Ali. “Eski Türklerde Evlenme Gelenekleri”. Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd. 3/58-76. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Hıfzı Timur. “Eski Örfi Hukukumuzda Nişanlanma ve Kalın Müessesesi”. Ebul’ula Mardin’e Armağan. 1137-1149. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kenan Matbaası, 1944.
• İbiş, Şuayip. Şer`i Hukuktan Medeni Hukuka Evlilik: Çorum Örneği (1840-1930). Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• İbn Abidin, Muhammed Emin. Reddül-Muhtar Ale’d-Dürri’l-Muhtar. çev. Ahmed Davudoğlu. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1983.
• İbn Mâce. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 2 Cilt. b.y.: Daru’l-İhyau’l- Kütübi’l-Arabiyye, 1431.
• İnan, Abdülkadir. “Kalın”. Türk Ansiklopedisi. ed. Agop Dilaçar. 21/161. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1974.
• İstanbul Kadı Sicilleri 42 Beşiktaş Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (966-968/1558-1561). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 45 Evkaf-ı Hümâyûn Müfettişliği 1 Numaralı Sicil (1016-1035 /1608-1626). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 50 Rumeli Sadâreti Mahkemesi 106 Numaralı Sicil (1067-1069/1656-1658). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 56 İstanbul Mahkemesi 20 Numaralı Sicil (1099-1100 / 1688-1689). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 60 Bab Mahkemesi 92 Numaralı Sicil (1120-1121/1709). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 63 Galata Mahkemesi 259 Numaralı Sicil (1137-1138 /1724-1725). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 64 Kısmet-i Askeriye Mahkemesi 59 Numaralı Sicil (1143 /1730-1731). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 65 Bab Mahkemesi 150 Numaralı Sicil (1143-1144/1730-1732). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 68 Üsküdar Mahkemesi 396 Numaralı Sicil (1150-1151/1737-1738). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 71 Eyüp Mahkemesi 175 Numaralı Sicil (1157-1159/1745-1746). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 72 Eyüp Mahkemesi 182 Numaralı Sicil (1154-1161/1741-1748). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (1077/1666-1667). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 12 Numaralı Sicil (1073-1074/1663-1664). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri Rumeli Sadareti Mahkemesi 80 Numaralı Sicil (1057-1059/1647-1649). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 17 Numaralı Sicil (956-963/1549-1556). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (924-927/1518-1521). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Kademoğlu, Osman. Çeyiz Sandığı. haz. Ali Pasiner. İstanbul: Duran Matbaa, 1999.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Vergi Sistemi. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 2014.
• Keha, Murathan. “19. Yüzyılda Düğünlerde Yapılan İsraf ve Buna Karşı Alınan Tedbirler”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 21/4 (2017), 1283-1296.
• Konya Kadı Sicili 45 Numaralı Defter (1126-1127/1714-1715). Haz. İzzet Sak, Cemal Çetin. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2016.
• Köse, Üzeyir. “İslâm Aile Hukuku Açısından Çeyiz”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2019), 98-112. https://doi.org/10.34085/buifd.606287
• Maden, H. Ahmet. “Çeyiz Geleneği”. Türk Aile Ansiklopedisi. 1/214-216. Ankara: Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, 1991.
• Mahmud Esad Seydişehrî. Kitab-ı Nikah ve Talak. haz. Abdüsselam Arı. İstanbul: Seçil Ofset Yayınları, 2021.
• Manastırlı İsmail Hakkı. Vesailü’l-Felah Fi Mesaili’n-Nikah. İstanbul: y.y., 1313/1895.
• Mandaloğlu, Mehmet. “İslamiyetten Önce Türklerde Aile Hukuku”. Türkiyad Araştırmaları Dergisi 33 (2013), 133-159.
• Mevdudi, Ebu’l Ala. İslam’da Aile Hukuku (Karı-Koca Hakları). çev. Memiş Tekin. Konya: Esra Yayınları, 1994.
• Nesâî. Sünen-i Nesâî. thk. Abdulfettah Ebu Gudde. 9 Cilt. Haleb: Mektebü'l-Matbû`âti’l-İslâmiyye, 1986.
• Okur Gümrükçüoğlu, Saliha. “İslam Aile Hukukunda Kadının Mehir Hakkına Toplumun Bakış Açısı Üzerine Bir Değerlendirme”. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 17/4 (2013), 223-256.
• Ögel, Bahaeddin. Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2001.
• Örsten Esirgen, Seda. “Aile Hukuku ve Mülkiyet İlişkileri Açısından Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Gayri Müslim Kadın”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 65/3 (2016), 893-935. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000001826
• Özcan, Uğur - Dalyan, Murat Gökhan. “19. yy’ da Rumlarda ve Arnavutlarda Evlilik Müessesesinde Başlık Uygulamaları”. History Studies 3/3 (2011), 319-336. http://dx.doi.org/10.9737/hist_398
• Sağol Yüksekkaya, Gülden. “Kalın ve Çeyiz”. Hediye Kitabı. ed. Emine Gürsoy Naskali - Aylin Koç. 396-407. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007.
• Sahillioğlu, Halil. “Arûs Resmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/422-423. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Toros Kurtoğlu, Yasemin. Eski Orta – Asya Türk Devletlerinde Aile Hukuku. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Ünal, Mehmet Ali. Osmanlı Tarih Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2011.
• Yücel, Harun. “Kırgız ve Kazak Türklerinde Evliliğin Gerçekleşmesi İçin En Önemli Şart: Kalın”. Türkoloji Araştırmaları Merkezi (2010), 1-10.
• Zeydân, Abdulkerîm. el-Mufassal Mezheplere Göre Bütün Yönleriyle Kadın ve Aile Fıkhı Ansiklopedisi. ed. Faruk Beşer. İstanbul: Asalet Yayınevi, 2019.