The Distinction Between al-ʾUṣūl and al-Furūʿ: Function, Origin, Scope, Development, Criteria, and Criticisms

Yıl 2024, Sayı: 54, 1435 - 1460, 30.09.2024

Oguzhan Tan

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1472533

Öz

A fundamental tenet of Islamic norm politics and knowledge theory is the distinction between al-ʾuṣūl and al-furūʿ. Scholars of Islamic legal theory have traditionally evaluated this distinction in terms of its benefits and risks. Its contribution to the “disciplined disagreement” theory—which methodological thought has always sought to develop—is its main benefit. On the other hand, it causes hierarchical divisions regarding religious laws, such as “divine and human,” “essential and non-essential,” and “those that are vital in the degree of certainty and those that are open to possibility.” For this reason, some ʾAhl al-Ḥadith scholars, most notably Ibn Taymiyya, considered this distinction to be a “bid’a” that was first developed in Mu’tazilite circles and subsequently introduced into ʾuṣūl al-fiqh along with serious ramifications by certain Ash’arite theoreticians. According to him, the basis of such conceptual divisions’ legitimacy has to be the traditions of the original generations. However, the majority of scholars have remained faithful to the metaphor of “the tree of Islamic knowledge,” which was most likely used by Shafiʿī first, with many branches [al-furūʿ] that show flexibility as they grow and firmly grounded roots [al-ʾuṣūl]. According to Shāfi’ī, the task of a jurist is to derive those “meanings” that extend from the roots to the branches. Thus, the ruling [ḥukm], or the fruit, would be harvested from the branches and offered to the good of society. Once used in a highly symbolic sense, the distinction between al-ʾuṣūl and al-furūʿ proved to be highly functional and evolved over time to become a fundamental framework for all Islamic sciences. This paper deals with the historical evolution of the distinction by emphasizing its origins, limits, purposes, and standards as well as the criticisms it has encountered, using methods such as literature review, comparison, and process analysis.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Islamic Legal Theory, Fiqh, The Distinction between al-Usul and al-Furu, Ibn Taymiyya

Usûl-Furû Ayrımı: İşlev, Köken, Kapsam, Gelişim, Kriterler ve İtirazlar

Öz

Usûl-furû ayrımı, İslam norm siyasetinin ve bilgi nazariyesinin en karakteristik kabullerinden biridir. Usûlcüler bu ayrımı taşıdığı faydalar ve riskler çerçevesinde değerlendirmeye çalışmıştır. Ayrımın temel işlevi ‘disipline edilmiş bir ihtilaf’ nazariyesine katkı sunmasıdır. Taşıdığı risk ise hükümler konusunda, ‘asli olanlar – asli olmayanlar’, ‘kesinlik derecesinde önemli olanlar – ihtimale açık olanlar’ ve ‘ilahî olanlar – beşerî olanlar’ gibi bazı hiyerarşik derecelendirmeler yapmasıdır. Bu nedenle başta İbn Teymiyye olmak üzere ehl-i- hadisten bazı alimler bunu ‘bid’at bir ayrım’ olarak nitelendirmişleridir. İbn Teymiyye, Mutezile tarafından icat edilerek bazı Eş’arî usûlcüler tarafından fıkıh usûlüne sokuşturulduğunu iddia ettiği bu ayrımın vahim sonuçları olduğu görüşündedir. O kavramsal ayrımların meşruiyetinin ilk nesillere dayanması gerektiğini söyler. Diğer taraftan Şâfiî’den itibaren, bir tür ‘İslam bilgi ağacı’ metaforu kullanılmıştır. Bu, kökü sabit; dalları ise uzadıkça çeşitlenen ve esneklikler gösteren bir ağaçtır. Şâfiî, metodolojik faaliyeti, köklerden-dallara doğru sirayet eden bu anlam ilişkisine odaklar. Neticede meyve, yani hüküm, dallardan toplanır ve toplumun faydasına sunulur. İlk dönemlerde oldukça sınırlı bir şekilde ve mecâzi olarak kullanılan usûl-furû ayrımı zaman içinde oldukça işlevsel bulunarak geliştirilmiş ve İslâmî ilimlerin tamamı için temel bir referansa dönüşmüştür. Bu çalışma, usûl-furû ayrımının tarihi gelişim sürecini literatür tarama, karşılaştırma ve süreç analizi gibi yöntemlere başvurarak ele almaktadır. Bu çerçevede ayrımın, kökeni, sınırları, işlevi, kriterleri yanında karşılaştığı eleştiriler üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İslam Hukuk Usulü, Fıkıh Usulü, Usul-Furu Ayrımı, İbn Teymiyye

Kaynakça

• Bağdâdî, el-Ḫaṭîb. el-Faḳîh ve’l-mutefaḳḳih. ed. Ebû ʿAbdirraḥman ʿÂdil b. Yûsuf el-Ġazzâvî. 2 Cilt. es-Suʿudiyye: Dâr İbni’l-Cevzî, 1421h.
• Bâḳıllânî, Ebû Bekr. et-Taḳrîb ve’l-irşâdi’s-ṣaġîr. thk. ʿAbdulḥamîd b. ʿAlî Ebû Zuneyd. 3 Cilt. Beyrut: Muʾessesetuʾr-Risâle, 2. Basım, 1998.
• Buhûtî, Manṣûr b. Yûnus. Keşşâfu’l-ḳınâʿ ʿan Metni’l-İḳnâʿ. 6 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1997.
• Caṣṣâṣ, Ebû Bekr. ʿAlî. el-Fuṣûl fiʾl-ʾuṣûl. ed. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratuʾl-Evkâfiʾl-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Chappell, Sophie-Grace. “Plato on Knowledge in the Theaetetus”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward N. Zalta - Uri Nodelman. Metaphysics Research Lab, Stanford University, Spring 2024., 2024. https://plato.stanford.edu/archives/spr2024/entries/plato-theaetetus/
• Cuveynî, ʿAbdulmelik b. ʿAbdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî ʾuṣûliʾl-fıḳh. thk. Ṣalâh b. Muḥammed İbn ʿUveyḍa. 2 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kutubiʾl-ʿIlmiyye, 1997.
• Cuveynî, ʿAbdulmelik b. ʿAbdillâh b. Yûsuf. el-Varaḳât fî ʾuṣûliʾl-fıḳh. thk. ʿAbdullatîf Muḥammed el-ʿAbd. Ḳâhire: ts., 1977.
• Cuveynî, ʿAbdulmelik b. ʿAbdillâh b. Yûsuf. et-Telḫîṣ fî ʾuṣûliʾl-fıḳh. thk. ʿAbdullâh Cevlem en-Nibâli - Beşîr Aḥmed el-ʿUmerî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâʾiri’l-İslâmiyye, ts.
• Cuveynî, ʿAbdulmelik b. ʿAbdillâh b. Yûsuf. Kitâbuʾl-İctihâd min kitâbiʾt-Telḫîṣ li İmâmiʾl-Ḥarameyn. thk. ʿAbdulḥamîd b. ʿAlî Ebû Ebû Zuneyd. Beyrut: Dâruʾl-ʿUlûmiʾs̱-S̱eḳâfiyye, 1987.
• Dârimî, ʿUs̱mân b. Saʿîd es-Sicistânî. Naḳḍu’d-Dârimî ʿale’l-Merîsî. ed. Reşîd b. Hasen el-Elmaî. 2 Cilt. Mektebetu’r-Ruşd, ts.
• Dârimî, ʿUs̱mân b. Saʿîd es-Sicistânî. er-Red ʿale’l-Cehmiyye. ed. Bedr b. ʿAbdullah el-Bedr. Kuveyt: Dâru İbni’l-Es̱îr, 2. Basım, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd. Taḳvîmuʾl-edille. thk. Ḫalîl Muḥyi’d-dîn el-Meys. Beyrut: Dâruʾl-Kutubiʾl-ʿIlmiyye, 2001.
• Ebû Yaʿlâ el-Ferrâʾ, Muḥammed b. Ḥuseyn. el-ʿUdde fî ʾuṣûli’l-fıḳh. thk. Aḥmed b. ʿAlî el-Mubârekî. 5 Cilt. b.y.: y.y., 2. Basım, 1990.
• Ebû Zeyd, Bekr b. ʻAbdillâh. Mu’cemu’l-menâhi’l-lafẓiyye ve fevâid fi’l-elfâẓ. Dâru’l-ʻÂṣime, 3. Basım, 1996.
• Ebu’l-Ḥuseyn el-Baṣrî, Muḥammed b. ʿAlî. el-Muʿtemed fî ʾuṣûli’l-fıḳh. ed. Ḫalîl Muḥyi’d-dîn el-Meys. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1403h.
• Ebu’l-Ḥuseyn el-Baṣrî, Muḥammed b. ʿAlî. Şerḥu’l-ʿUmed. ed. ʿAbdulḥamîd b. ʿAlî Ebû Zuneyd. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maṭbaʿati’s-Selefiyye, 1410h.
• Ebyârî, ʿAlî b. İsmâʿîl. et-Taḥḳîḳ ve’l-beyân fî şerḥi’l-Burhân fî ʾuṣûli’l-fıḳh. thk. ‘Alî b. ʿAbdurrahman el-Cezâʾirî. 4 Cilt. Kuveyt: Dâru’ḍ-Ḍiyâ’, 2013.
• ez-Zuhrî, İbn Sa’d. et-Ṭabaḳâtu’ul-kebîr. ed. ʿAlî Muḥammed ʿUmer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 2001.
• er-Râzî, Faḫruddîn. el-Maḥsûl. thk. Tâhâ Câbir el-ʿAlvânî. 6 Cilt. Riyad: Muʾessesetuʾr-Risâle, 3. Basım, 1997.
• Ferîd Vecdî, Muḥammed. “‘Lâ ḫilâfe fi’d-dîni’l-ḥaḳ”. Risâletu’l-İslâm.
• Ġazâlî, Ebû Ḥâmid. el-Mustaṣfâ min ʿilmiʾl-ʾuṣûl. ed. Muḥammed ʿAbdusselâm ʿAbduşşâfî. Beyrut: Dâruʾl-Kutubiʾl-ʿIlmiyye, 1993.
• Ġazâlî, Ebû Ḥâmid. İḥyâʾu ʿulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Ġazâlî, Ebû Ḥâmid. Şifâʾuʾl-ġalîl fî beyâniʾş-şibh ve’l-muḫîl ve mesâlikuʾt-taʿlîl. thk. Hamdî el-Kebîsî. Bağdat: Maṭbaʿatuʾl-İrşâd, 1971.
• Hâcî Ḫalîfe, Muṣṭafa b. ʿAbdillâh. Keşfu’ẓ-ẓunûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyaʾi’t-Turâs̱ el-ʿArabî, 1941.
• İbn Aḳîl, Ebûʾl-Vefâ. el-Vâḍıḥ fî ʾuṣûliʾl-fıḳh. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsîn et-Türkî. 5 Cilt. Beyrut: Muʾessesetuʾr-Risâle, 1999.
• İbn Ḥazm el-Endelusî, Ebû Muḥammed ʿAlî b. Aḥmed. el-İḥkâm fî ʾuṣûli’l-ʾaḥkâm. thk. Maḥmûd Ḥâmid ʿUs̱mân. Kahire: Dâru’l-Ḥadîs̱, 1992.
• İbn Ḥazm el-Endelusî, Ebû Muḥammed ʿAlî b. Aḥmed. el-İḥkâm fî ʾuṣûliʾl-aḥkâm. ed. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Âfâḳiʾl-Cedîde, 1431h.
• İbn Ḳudâme el-Maḳdîsî, Muvaffaḳuddîn. el-Muġnî. ed. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsîn et-Turkî. 15 Cilt. Riyad: Dâru ʿÂlemi’l-Kutub, 3. Basım, 1997.
• İbn Teymiyye, Taḳiyyuddîn. Mecmûʿu’l-fetâvâ. ed. ʿAbdurraḥmân b. Muḥammed. 35 Cilt. Medine: Mecmaʿu’l-Melik Fehd, 2004.
• İbn Teymiyye, Taḳiyyuddîn. Minhâcu’s-sunneti’n-nebeviyye fî nakḍi kelâmi’ş-Şîʿati’l-Kaderiyye. 9 Cilt. Riyâd, 1986.
• İbn Teymiyye, Taḳiyyuddîn. el-İstiḳâme. ed. Muḥammed Reşâd Sâlim. 2 Cilt. el-Medînetu’l-Munevvere: Câmiʿatu’l-İmâm Muḥammed b. Suʿûd, 1403h.
• İbn ʿAbdilberr, Ebû ʿUmer. Câmiu beyâni’l-ʿilm ve faḍlih. 2 Cilt. es-Suʿudiyye: Dâru İbnu’l-Cevzî, 1994.
• İbn ʿAḳîl, Ebu’l-Vefâ. el-Vâḍıḥ fî ʾuṣûli’l-fıḳh. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1999.
• İbnu’l-Laḥḥâm, ʿAlâʾuddîn. el-Ḳavâʿid ve’l-fevâʿidu’l-ʾuṣûliyye ve mâ yetbaʿuha mine’l-aḥkâmi’l-ferʿiyye. thk. ʿAbdulkerîm el-Fuḍaylî. b.y.: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, 1999.
• Ḳarâfî, Şihâbuddîn. Nefâʾisu’l-ʾuṣûl fî Şerḥi’l-Maḥṣûl. ed. ʿÂdil ʾAḥmed ʿAbdulmevcûd - ʿAlî Muḥammed Muavvaḍ. 9 Cilt. b.y.: Mektebetu Nizâr Muṣtafâ el-Bâz, 1995.
• Ḳarâfî, Şihâbuddîn. Şerḥu Tenḳîḥi’l-Fuṣûl. thk. Ṭâha Abdurraʾûf Saʿid. b.y.: Şirketu’ṭ-Ṭıbâʿati’l-Fenniyyeti’l-Mutteḥide, ts.
• Ḳasṭalânî, Ahmed b. Muhammed. el-Mevâhibu’l-ledunniyye bi’l-minaḥi’l-Muḥammediyye. 3 Cilt. Dâru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1996.
• Kelvaẕânî, Ebu’l-Ḫaṭṭâb. et-Temhîd fî ʾuṣûli’l-fıḳh. thk. Mufîd Muḥammed Ebû ʿAmşe, ts.
• Mâzerî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed. Îḍâḥuʾl-maḥṣûl min burhânʾl-ʾuṣûl. thk. ʿAmmâr et-Ṭâlibî. Tunus: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 2001.
• Munâvî, Zeynu’d-dîn. Feyḍu’l-Ḳadîr şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġîr. Mısır: el-Mektebetu’t-Ticâriyyeti’l-Kubrâ, 1937.
• Nevevî, Muḥyi’d-Dîn. el-Minhâc şerḥu ṣaḥîḥi Muslim b. el-Ḥaccâc. Beyrut: Dâru İḥyâʾi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 2. Basım, 1972.
• Semerḳandî, Alâuʾd-dîn. Mîzânu’l-ʾuṣûl fî netâiciʾl-ʿukûl. thk. Muḥammed Zekî ʿAbdilberr. Katar: Maṭâbiʿuʾd-Devḥaʾl-Hadîs̱e, 1984.
• Semʿânî, Ebûʾl-Muẓaffer. Ḳavâṭıʿuʾl-edille fiʾl-ʾuṣûl. ed. Muḥammed Ḥasan Muḥammed Ḥasen İsmâʿîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Kutubiʾl-ʿIlmiyye, 1999.
• Seraḫsî, Muḥammed b. Ebî Sehl. ʾUṣûlüʾs-Seraḫsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efġânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1973.
• Shields, Christopher. “Aristotle”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward N. Zalta - Uri Nodelman. Metaphysics Research Lab, Stanford University, Winter 2023. https://plato.stanford.edu/archives/win2023/entries/aristotle/
• Subkî, Taḳiyuddîn. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1984.
• Suyûṭî, Celâluddîn. Cezîlü’l-mevâhib fî iḫtilâfi’l-meẕâhib. Maḫṭûṭâtu’l-Ezheri’ş-Şerîf: 304829. http://.alazharonline.org
• Şâfiʿî, Muḥammed b. İdrîs. Cimâʿuʾl-ʿilm. Beyrut: Dâruʾl-Âs̱âr, 2002.
• Şâfiʿî, Muḥammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. Mısır: Muṣṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî, 1938.
• Şâşî, Niẓâmuddîn. ʾUṣûluʾş-Şâşî. thk. Şeyḫ Ḫalîl el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kitâb el-ʿArabî, 1982.
• Şâṭibî, İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfaḳât. thk. Ebû ʿUbeyde Meşhûr b. Ḥasen ʾÂli Selmân. 7 Cilt. b.y.: Dâru İbn ʿAffân, 1997.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ. el-Lumaʿ fî ʾuṣûli’l-fıḳh. b.y.: Dâruʾl-Kutubiʾl-ʿIlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ. et-Tebṣıra fî ʾuṣûliʾl-fıḳh. thk. Muḥammed Ḥasen Heyto. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1980.
• Ṭaberî, İbn Cerîr. Târiḥu’r-rusul ve’l-mulûk. ed. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Maʿârif, 1967.
• Ṭûfî, Suleymân b. ʿAbdulḳavî. Şerḥu Muḫtasari’r-Ravḍa. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsîn et-Türkî. 3 Cilt. b.y.: Muessetu Risâle, 1987.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Baḥru’l-muḥîṭ fî ʾuṣûli’l-fiḳh. 8 Cilt. Ḳâhire: Dâru’l-Ketbî, ts.
• Zurḳânî, ʿAbdulbâḳi b. Yûsuf. Şerḥu’l-Mevâhibi’l-ledunniyye bi’l-minaḥi’l-Muḥammediyye. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1996.