Ziraî Ürünlerin Emanete Bırakılması Uygulamasının İslam Hukuku Açısından Meşruiyeti

Yıl 2025, Sayı: 56, 337 - 358, 25.03.2025

Ahmet Ekşi

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1565776

Öz

Tarihin her döneminde insanlar, ürettikleri gıda ürünlerinden, o an ihtiyacı olanı ayırdıktan sonra arta kalanı; depo, ambar, antrepo, ardiye ve umumi mağaza gibi korunaklı alanlarda saklama yoluna gitmişlerdir. Özellikle uzun süre bozulmadan dayanabilen ve bu sebeple stoklanması mümkün olan arpa, buğday, mısır, pamuk, fındık, çay ve ceviz gibi ürünler, güvenli ortamlarda korunmak ve zamanı geldiğinde piyasaya sürülerek satışını sağlamak amacıyla bu depolara teslim edilmiştir. “Emanete bırakma” olarak isimlendirilen bu uygulamada çiftçi; mahsulü günümüzde söz konusu amaca yönelik benzer uygulamalar yürüten lisanslı depolara, Toprak Mahsulleri Ofisine veya tüccara bırakır. İlgili kurum veya kişi bunun karşılığında ürünün cins, miktar ve vasıflarının yazılı olduğu makbuz veya ürün senedi düzenleyerek müstahsile teslim eder. Müstahsil bu senetle istediği zaman depoya müracaat ederek ürünün bedelini günün rayici üzerinden talep eder. Bu çalışmada öncelikle böyle bir işlemi yapmaya sevk eden durumlar, ardından yapılan işlemin mevcut uygulama örnekleri ortaya konulmuştur. Daha sonra mevcut uygulamalar da dikkate alınarak “emanete bırakma” işleminin İslam hukuku bakımından hukuki niteliği tespit edilmeye çalışılmıştır. Özellikle vedîa, karz ve bey‘ akdiyle benzer ve farklı yönleri ortaya konularak söz konusu uygulama tip akitler bakımından değerlendirilmiştir. İsimlendirmenin delaletiyle yapılan işlem, bir vedîa akdi gibi gözükse de tarafların amacı ve ürünün tüccara tesliminden itibaren işleyen süreç bütün halinde göz önünde bulundurulduğunda, bu işlemi vedîa olarak değerlendirmek isabetli bulunmamıştır. Aynı şekilde özellikleri ve işleyişi göz önünde bulundurulduğunda karz akdi ile emanete bırakma arasında özellikle maksat açısından bir benzerlik bulunmadığı tespit edilmiştir. Satım sözleşmesi kapsamında ele alınması kanaatimizce de uygun olan ziraî mahsulü emanete bırakma işleminin, aslında satım sözleşmesinin daha özel bir uygulaması olan bey’u’l-isticrâr ile aynı mahiyette olması hasebiyle caiz olduğu sonucuna varılmıştır. Ayrıca emanete bırakma gibi teamül haline gelen işlemlerin; maslahat, kolaylaştırma, ihtiyaç, zaruret ve örfe riayet gibi ilkeler kapsamında da caiz görülebileceği kanaati hasıl olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Ziraî Ürün, Emanete Bırakma, Lisanslı Depoculuk, Vedîa, Karz, Satım Akdi, İsticrâr

The Legitimacy of the Practice of Depositing Agricultural Products in Trust in terms of Islamic Law

Öz

Throughout history, people have stored the surplus of the food products they produced after setting aside what they needed in protected spaces such as warehouses, granaries, storage facilities, and public storehouses. In particular, the delivery of products such as barley, wheat, corn, cotton, hazelnuts, tea, and walnuts to these warehouses was for the purpose of preservation in safe environment and subsequent sale when required. This practice, known as ‘depositing in trust’, involves the farmer entrusting their crop to the licensed warehouses, the Turkish Grain Board, or the trader, who currently implement similar practices for the aforementioned purpose. In return, the relevant institution or individual issues a receipt or product certificate detailing the product's type, quantity, and qualities and delivers it to the producer. With this certificate, the producer can apply to the warehouse anytime to request the product's value at the current market price. This study first examines the situations that prompt such an action, followed by an analysis of current examples of this practice. Subsequently, considering these current practices, the legal nature of the 'depositing in trust' process is assessed from the perspective of Islamic law. The practice is evaluated, particularly in terms of its similarities and differences with the contracts of wadi’a (deposit), qarz (loan), and bay' (sale). Despite the fact that the transaction in question appears to be a wadi’a contract based on its designation, it has been determined that evaluating it as such is inappropriate when taking into consideration the intentions of the parties involved and the entire process from the delivery of the product to the merchant. Moreover, an analysis of the characteristics and functionality of the practice reveals, that there is a notable absence of significant similarity, particularly in terms of purpose, between a qarz contract and the depositing in trust. Consequently, it has been determined that the practice of depositing agricultural products in trust, which is more appropriately considered under the scope of a sales contract, is essentially exact as bay al-istijrar, a more specific application of a sales contract and is therefore permissible. Additionally, the study concludes that practices that have become customary, like depositing in trust, can be deemed permissible within the principles of maslaha (public interest), facilitation, necessity, and adherence to custom.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Agricultural Products, Depositing in Trust, Licensed Warehousing, Wadia, Qarz, Sales Contract, Istijrar

Kaynakça

• Akkuş, Mehmet - Yerlikaya, Ünal. “Bazı Tarım Ürünlerinin ‘Emanet’ Adıyla Satılması ve Bunun İsticrâr Akdi ile İlişkisi”. Tevilat 4/1 (Haziran 2023), 149-178. https://doi.org/10.53352/tevilat.1298335
• Aktan, Hamza. “Emanet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/83-84. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Apaydın, H.Yunus. “Karz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/520-525. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Aslan, Bedri. İslâm Ticâret Hukukuna Göre Cehâlet ve Güncel Akitlere Etkisi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2015.
• Berki, Ali Himmet (haz.). Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1982. Bilge, Necip. Borçlar Hukuku: Özel Borç İlişkileri. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, 1962.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istalahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Bölükbaş, Ali Haydar – Kumaş, Ali. “Nizaya Götüren Cehâlet veya Garar Sebebiyle Fâsid Olan Akitlerin Sahihe Dönüştürülmesi ve “Sulbü’l-Akit” Kavramı”. Usul İslam Araştırmaları 33 (Nisan 2020), 55-77.
• Çalış, Halit. “Mahsulü Tüccara Emanete Bırakmak Caiz midir?”. Mekteb-i Furu. Erişim 18 Ağustos 2024. https://www.facebook.com/groups/1640469562926185/posts/2961776317462163/?paipv=0&eav=Afbb449ZIfmYn38KeO33rRHjAZn808Z0hP-glhrFzEuCoqmeR_uo4kTiSKMB2WJ1ftk&_rdr
• Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksel Kurulu”. Erişim 18 Haziran 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/1148/elektronik-urun-senedi-elus-alip-satmak-caiz-midir
• Ershad Uddın, Ahm. “Bangladeş’teki İslami Bankaların Vedîa ve Fon Toplama Faaliyetleri: İslam Hukuku Perspektifinden Bir İnceleme”. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi 8/2 (Ağustos 2024), 203-227. https://doi.org/10.52115/apjir.1503015
• Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 18 Mayıs 2024. https://sozluk.gov.tr/
• Haskefî, Alâüddîn. ed-Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr. Thk. Abdülmunim Halil. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. İ‘lâmü’l-muvakkiîn an rabbi’l-âlemîn. thk. Taha Abdurrauf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1973.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türki, Abdülfettah Muhammed el-Hulv, 15 Cilt. Riyad: Dâru Alemi’l-Kutub, 3. Basım, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddin. el-Bahru’r-râik Şerh-u Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• Kacır, Temel. “Bir Finansman Yöntemi Olarak İsticrâr Akdi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 30 (2017), 273-297.
• Karâfî, Şehabeddin. ez-Zahîre. 14 Cilt. thk. Muhammed Hacci. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Karaman, Hayrettin. “Akid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/251-256. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kâsânî. Bedâʾiʿu’s-ṣanâʾiʿ fî tertibi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Merdâvî, Ali b. Süleyman. el-İnsâf fî ma’rifeti’r-râcih mine’l-hilaf alâ mezhebi’l-imami’l-mübeccel Ahmed b. Hanbel. 12. Cilt. tsh ve thk. Muhammed Hamid Fıkî. Beyrut: Dârü İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 2. Basım, 1986.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. 5 Cilt. ta’lik Mahmud Ebû Dakika. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Muhammed İliş, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Minehu’l-celîl ʿalâ Muhtasari’ş-Şeyh Halîl. 9 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1989.
• Nevevî. Ravzatü’t-tâlibîn. 8 Cilt. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz. Riyad: Dârü Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Okur, Hüseyin. “İslâm Borçlar Hukukunda İsticrâr Akdi ve Mezheplerin Konuyla İlgili Mülahazaları”. Tasavvur/ Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/2 (Aralık 2019), 1251-1271.
• Remlî, Şemseddin. Nihâyetü’l-muhtâc ila şerhi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, Beyrut 1984.
• Ruhûnî, Ebû Abdullah Mehemmed. Hâşiyetü el-İmâm er-Ruhûnî alâ Şerhi’z-Zerkânî li Muhtasari Halîl. 8 Cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Emiriyye Bûlâk,1306 h.
• Serahsî, Şamsüleimme. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Daru’l-Marife, 1993.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Mevzuat Bilgi Sistemi. “Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu”. Erişim: 18 Ağustos 2024. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5300.pdf
• Ticaret Bakanlığı. “Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsası”. Erişim 18 Ağustos 2024. https://www.ticaret.gov.tr/ic-ticaret/sikca-sorulan-sorular/lisansli-depoculuk-ve-urun-ihtisas-borsasi#1
• Toprak Mahsulleri Ofisi. “2013 Dönemi Hububat Alım Şartları, Baremleri ve Depolama İşleri”. Erişim 3 Haziran 2024. https://www.tmo.gov.tr/Upload/Document/alim/2013/AlimGenelYazi.PDF
• Toprak Mahsulleri Ofisi. “2024 Dönemi Hububat Alım Fiyat ve Politikaları”. Erişim 19 Ağustos 2024. https://www.tmo.gov.tr/kurum-haber/919/2024-donemi-hububat-alim-fiyat-ve-politikalari
• Toprak Mahsulleri Ofisi. “Emanet Alım Esasları”. Erişim: 11 Ağustos 2024. https://www.tmo.gov.tr/Upload/Document/alim/2018/2018emanetalimesas.pdf
• Turan, M. Fatih. “İslam Hukuku Açısından Usulsüz Vedîa Akdi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 15 (Nisan 2010), 401-430.
• Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği. “Kararlar”. Erişim: 19 Haziran 2024. https://tobb.org.tr/HukukMusavirligi/Documents/orf.xls
• Umumi Mağazalar Kanunu. Erişim 26 Ağustos 2024. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2699.pdf
• “Vedîa”. el-Mevsûatü’l-fıkhiyye. 43/5-88. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2005/1425.
• Yerlikaya, Ünal. “Hanefî Hukuk Düşüncesinde Bâtıl veya Fâsid Satım Akdinden Sonra Gerçekleşen Teâtînin Hukuki Mahiyeti”. Tasavvur/Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/2 (Aralık 2022), 1095-1121. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1166263.
• Yolcu, Emre. 5300 Sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu Kapsamında Lisanslı Depoculuk Şirketleri ve Ürün Senetleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhü'l-İslâmî ve edilletuhu. 8 Cilt. Dımaşk: Dârü'l-Fikr, 2. Basım,1985.