Eudokia’daki Surp Hovagim ve Surp Anna Manastırı Geleneğinde Ötekilerin İzleri

Yıl 2025, Sayı: 56, 37 - 66, 25.03.2025

Ayça Elalmış

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1565786

Öz

Osmanlı Dönemi’nde Ermeni Apostolik Kilisesi hiyerarşisinde Eparkhia Eudokia’nın merkezi olan Surp Hovagim ve Surp Anna Manastırı’nın geleneğine göre manastırın kurucuları Surp Tateos, Surp Partoğimeos ve Surp Antreas adlı havarilerdir. Manastırın Surp Antreas tarafından kurulmuş olması, onun öncesinde bir Rum (Yunan) kuruluşu olma ihtimalini akla getirmektedir, çünkü Ermenilerde Surp Tateos ve Surp Partoğimeos’un sahip olduğu vasıf ile Rumlarda Surp Antreas’ın sahip olduğu vasıf aynıdır. Bu makalenin konusu, Ermeni manastırının geleneğinde manastırın kuruluşuna dair anlatının neden öteki toplum olan Rumlardan izler taşıdığıdır. Makalenin amacı ise gerçek gerçeklikten izler taşıyan tasarlanmış gerçeklik olarak ele alınacak kuruluş anlatısında neden böyle bir bağ olduğu sorusunu analiz etmektir. Eudokia’daki bu manastırın kuruluş anlatılarında söz edilen etnik grupların kimlik unsurlarının analizinde Max Weber, Everett Cherrington Hughes ve Fredrik Barth’ın etnik grup tanımları temel alınmakta; bu tanımlara ek olarak kolektif siyasal eylem sonucu ortaya çıkan etnik grubun ötekini tanımlayıp kendi tanımının sınırlarını oluşturduktan sonra etnik kimlik unsurlarının bir kısmını doğrudan kendisini oluşturan gruplardan aldığı, bir kısmının ise tasarlandığı kuramı ortaya atılmaktadır. Eudokia'daki grupları daha iyi tanımlayabilmek için Surp Hovagim ve Surp Anna Manastırı'nın bulunduğu bölgenin antik dönemden bu yana idari ve dini sınırları incelenmiş; özellikle Rum Ortodoks Kilisesi ve Ermeni Apostolik Kilisesi'nin kent hiyerarşilerindeki yeri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Manastır geleneğinin ötekinden izler taşıyabilmesi için kimlik unsurlarından en az birinin ortak olması gerektiği tezinden hareketle, bu sınırlar içerisindeki Surp Hovagim ve Surp Anna Manastırı'nın kuruluş anlatısında, etnik kökenini ve dini inancını Rum Ortodokslardan, dilini ise öteki olarak tanımladığı Ermenilerden alan Hay-Horomlar olarak adlandırılan grubun önemli bir rol oynamış olması kuvvetle muhtemeldir. Bu görüşün en önemli kanıtı, bu manastırın muhtemelen eskiden bağlı olduğu Rum manastırının bulunduğu Geksi'de Ermenilerin yaşadığının belirtilmesidir. Anlatı tasarlanırken ortak atalar inancı da etkili olmuştur. Surp Hovagim ve Surp Anna Manastırı'nın Rumlar ve Ermeniler arasında el değiştirmesiyle ilgili olarak Arşag Alboyacıyan, bunun en erken XI. veya XII. yüzyılda, Dânişmend veya Selçuklu Sultanı'nın izniyle gerçekleşmiş olabileceğini öne sürer. Gelenekteki bu anlatıya bakılırsa, Dânişmendliler veya Selçuklular öteki olsa bile, Ermeniler muhtemelen onlarla kendilerini ayıran sınırları net bir şekilde belirlememişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Eudokia, Etnik Kimlik Unsurları, Hay-Horomlar, Dânişmendliler, Öteki

Traces of Others in the Tradition of the Monastery of Saint Joachim-Saint Anne in Eudokia

Öz

The tradition of the monastery of Saint Joachim-Saint Anne, which was the centre of Eparkhia Eudokia in the hierarchy of the Armenian Apostolic Church’s hierarchy during the Ottoman period, hold that the monastery was founded by the apostles Saint Thaddeus, Saint Bartholomew and Saint Andrew. The hypothesis that the monastery was preceded by a Greek foundation is substantiated by the Armenian attributes of Saint Thaddeus and Saint Bartholomew identical to the Greek attribute of Saint Andrew. The subject of this article is rationale behind the Armenian monastic tradition incorporation of the Greek community’s narrative in the monastery’s founding. The objective of the study is to analyse the question of why there is such a connection in the founding narrative, which will be treated as a designed reality with traces of real reality. The definitions of ethnic groups by of Max Weber, Everett Cherrington Hughes and Fredrik Barth are taken as the basis for analysing the identity elements of the ethnic groups mentioned in the foundation narratives of this monastery in Eudokia. In addition to these definitions, the theory that the ethnic group that emerges as a result of collective political action, after defining the other and establishing the boundaries of its own definition, takes some of the elements of ethnic identity directly from the groups that constitute it, and some of them are designed is put forward. In order to provide a more precise definition of the groups in Eudokia, the administrative and religious boundaries of the region Monastery of Saint Joachim-Saint Anne is located have been analysed since antiquity; especially the place of the Greek Orthodox Church and the Armenian Apostolic Church in the city hierarchies has been tried to be revealed. the hypothesis the monastic tradition must bear traces of the other, at least in terms of one common element of identity suggests that the group known as Hay-Horoms, who derived their ethnic origin and religious beliefs from the Greek Orthodox and their language from the Armenians, whom they defined as the other, played an important role in the establishment narrative of the monastery of Saint Joachim-Saint Anne within these borders. The most compelling evidence for this assertion is the documented presence of Armenians in Geksi, where the Greek monastery, to which this monastery was probably formerly attached, was located. The shared belief in common ancestors also had a significant influence on the construction of the narrative. Concerning the exchange of the monastery of Saint Joachim-Saint Anne between Greeks and Armenians, Arshag Alboyadjian proposes that this may have occured in the XIth or XIIth century at the earliest, with the consent of the Dânishmend or Seljuk Sultan. Even if the Dānishmendids or Seljuks were the other, judging by this narrative in the tradition, Armenians probably did not clearly define the boundaries that separated them from them.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Eudokia, Elements of Ethnic Identity, The Other, Hay-Horoms, Danishmendids

Kaynakça

• Açıkel, Ali. Changes in Settlement Patterns, Population and Society in North Central Anatolia: A Case Study of the District (kaza) of Tokat (1574-1643). Manchester: The University of Manchester, Doktora Tezi, 1999.
• Açıkel, Ali. “Tanzimat Döneminde Tokat Kazasının İdari ve Nüfus Yapısındaki Değişiklikler (1839-1880)”. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 27/2 (Aralık 2003), 253-265.
• Açıkel, Ali. “Tokat Sancağının İdari Durumu ve Nüfus Yapısı (1880-1907)”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 14/2 (Temmuz 2004), 331-359.
• Aetios Amidēnos. Aetii Amideni Libri Medicinales. ed. Alexander Olivieri. V-VIII Volumes. Berlin: Aedibus Academiae Litterarum, 1950.
• Ammianus Marcellinus. Ammiani Marcellini Rerum Gestarum Libri qui Supersunt. ed. Wolfgang Seyfarth. II Volume. Leipzig: B.G. Teubner, 1978.
• Anastasiadis, Yorgos I. “Ermenice Konuşan Rumlar Hay-Hurumlar”. Toplumsal Tarih Dergisi 156 (2006), 38-43.
• Anderson, John George Clark. A Journey of Exploration in Pontus. Bruxelles: H. Lamertin, 1903.
• Aulus Hirtius. Caesar, Alexandrian, African and Spanish Wars. trans. A. G. Way. London-Cambridge, MA: William Heinemann Ltd.-Harvard University Press, 1955.
• Bardizaktsi, Vahan vd. Palu-Harput 1878 Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler, Raporlar. ed. Arsen Yarman. I-II Cilt. İstanbul: Derlem Yayınları, 2010.
• Barth, Fredrik. “Giriş”. çev. Ayhan Kaya-Seda Gürkan. Etnik Gruplar ve Sınırları Kültürel Farklılığın Toplumsal Organizasyonu. 11-40. Ankara: Bağlam Yayıncılık, 2001.
• Bayan, George (ed.). Le Synaxaire Arménien de Ter Israël. V Mois de Kalotz. I Volume. Paris: Firmin-Didot, 1924.
• Beşirli, Mehmet. “Tokat Voyvodalığı (1774-1842)”. Belleten 69/254 (Nisan 2005), 161-216. https://doi.org/10.37879/belleten.2005.161
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümayun [HAT]. No. 1025, Gömlek No. 42739. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümayun [HAT]. No. 1025, Gömlek No. 42746. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı [HR.MKT]. No. 211, Gömlek No. 28. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı [HR.MKT]. No. 216, Gömlek No. 5. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Temettuât Kalemi Defterleri [ML. VRD. TMT. d.]. Gömlek No. 14691. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Bonnet, Max. “Martyrium Sancti Apostoli Andreae”. AnBoll 13 (1894), 353-372. https://doi.org/10.1484/J.ABOL.4.00372
• Brockes, Ferdinand. Quer durch Klein-Asien. Bilder von einer Winterreise durch das Armenische Notstandsgebiet. Gütersloh: Verlag von C. Bertelsmann, 1900.
• Calzolari, Valentina. Les Apôtres Thaddée et Barthélemy Aux Origines Du Christianisme Arménien. Turnhout: Brepols, 2011.
• Claudius Ptolemaeus. Claudii Ptolemaei Geographia. ed. Carolus Fridericus Augustus Nobbe. II Volume. Leipzig: Sumptibus et typis Caroli Tauchnitii, 1845.
• Cumont, Franz-Cumont, Eugène. Voyage D’exploration Archéologique dans le Pont et la Petite Arménie. Bruxelles: H. Lamertin, 1906.
• Çuhacıyan, Arman. Uluslararası Üne Sahip Sivaslı Aziz Vlas. çev. Arusyak Özfuruncu. İstanbul: Aras Yayıncılık, 2004.
• Danişmend, İsmail Hami. Tarih Kurumuna Açık Mektup (Türk Kahramanlarına Ermenilik İsnadı Münasebetiyle). İstanbul: İnanç Yayınları, 1945.
• Darrouzes, Jean. Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, La Geographie Ecclesiastique de l’Empire Byzantin. I Volume. Paris: Institut Français d'Ètudes Byzantines, 1981.
• Darrouzes, Jean. “L'édition des Notitiae Episcopatuum”. REB 40 (1982), 215-221. https://doi.org/10.3406/rebyz.1982.2140
• Dbar, Dorotheos. Ο τόπος θανάτου και ενταφιασμού του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Νέος Άθως: Εκδόσεις Ιεράς Μητροπόλεως της Αμπχαζίας, 2016.
• Delehaye, Hippolyte (ed.). Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris. Bruxelles: Société des Bollandistes, 1902.
• Demir, Alpaslan. XVI. Yüzyılda Samsun-Ayıntab Hattı Boyunca Yerleşme, Nüfus ve Ekonomik Yapı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Demir, Necati. Danişmendname (Eski Türkiye Türkçesi). 1 Cilt. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2020.
• Demir, Necati. Danişmendname (Türkiye Türkçesi). 2 Cilt. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2020.
• Dindorf, Ludwig (ed.). Chronicon Paschale ad Exemplar Vaticanum. I Volume. Bonn: Impensis Ed. Weberi, 1832.
• Dio Cassius. Dio's Roman History. trans. Earnest Cary. III Volume. London-New York: William Heinemann-Macmillan, 1914.
• Donaldson, James-Roberts, Alexander (ed.). Ante-Nicene Fathers. The Writings of the Fathers Down to A.D. 325. VIII Volume. New York: Charles Scribner's Sons, 1903.
• Duffy, John-Parker, John (ed.). The Synodicon Vetus. Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, 1979.
• Dulaurier, Eduoard. Recueil des Historiens des Croisades: Documents Arméniens. I. Volume. Paris: Imprimerie Royale, 1869.
• Dvornik, Francis. The Idea of Apostolicity in Byzantium and the Legend of the Apostle Andrew. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1958.
• Echard, Michel. Histoire de tous les Archeveschez, et Eveschez de l'Univers. Par Tables Géographiques & Chronologiques. Paris: Chez Florentin et Pierre Delaulne, 1700.
• Ephraim Ainios. Ephraem Aenii Historia Chronica. ed. Odysseus Lampsides. Athens: Academia Atheniensis, 1990.
• Esbroeck, Michel van. “Une Liste des Apôtres dans le Codex Géorgien 42 d’Iviron”. AnBoll 86/1-2 (1968), 139–150. https://doi.org/10.1484/J.ABOL.4.02688
• Eusebios. Eusebius The Ecclesiastical History. trans. Kirsopp Lake. I Volume. London- New York: William Heinemann-G. P. Putman’s Sons, 1926 .
• Gaius Julius Solinus. Caius Julius Solin: Polyhistor. trans. Alphonse Agnant. Paris: CLF Panckoucke, 1847.
• Gaius Plinius Secundus. Pliny Natural History. trans. Harris Rackham. II Volume. London-Cambridge, MA: William Heinemann Ltd.-Harvard University Press, 3th Edition, 1961.
• Gregory Abû'l-Farac (Bar Hebraeus). Abu’l Farac Tarihi. çev. Ernest A. Wallis Budge-Ömer Rıza Doğrul. I Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1945 .
• Gregory Abû'l-Farac (Bar Hebraeus). Abu'l Farac Tarihi. çev. Ernest A. Wallis Budge-Ömer Rıza Doğrul. II Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1950 .
• Halkin, Francois (ed.). Bibliotheca Hagiographica Graeca. I-III Volumes. Bruxelles: Société des Bollandistes, 1957.
• Halkin, Francois (ed.). Auctarium Bibliothecae Hagiographicae Graeca. Bruxelles: Société des Bollandistes, 1969.
• Halkin, Francois (ed.). Novum Auctarium Bibliothecae Hagiographicae Graeca. Bruxelles: Société des Bollandistes, 1984.
• Hanilçe, Murat. “Osmanlı Devleti’nin Bataklık Kurutma Uygulamalarına Bir Bakış: Tokat Kaz Gölü Örneği (1870-1892)”. Türk Dünyası Araştırmaları 119/235 (Temmuz- Ağustos 2018), 49-88.
• Hieroklēs. Le synekdèmos d’Hiéroklès. Et L'opuscule Géographique de Georges de Chypre. ed. Ernest Honigmann. Bruxelles: Éditions de l'Institut de Philogie et d'Histoire Orientales et Slaves, 1939.
• Hollerich, Michael. Making Christian History: Eusebius of Caesarea and His Readers . Oakland, CA: University of California Press, 2021.
• Hughes, Everett Cherrington. The Sociological Eye: Selected Papers. New Brunswick- London: Transaction Publishers, 2th Edition, 1993.
• Hunger, Herbert vd. (ed.). Registrum Patriarchatus Constantinopolitani, Das Register des Patriarchats von Konstantinopel. Edition und Übersetzung der Urkunden aus den Jahren 1337-1350. II Volume. Wien: ÖAW, 1995.
• Iōannēs Skylitzēs. Ιoannis Scylitzae Synopsis Ηistoriarum. ed. Ioannes Thurn. Berlin: Apud Walter de Gruyter et Socios, 1973.
• Iōannēs Skylitzēs. John Skylitzes: A Synopsis of Byzantine History, 811–1057. trans. John Wortley. Cambridge, MA: Cambridge University Press, 2010.
• Iōsēph Genesios. Iosephi Genesii Regum libri quattuor. ed. Anni Lesmüller-Werner-Ioannes Thurn. Berlin: Walter de Gruyter, 1978.
• İbn Bîbî. Anadolu Selçukî Devleti Tarihi İbni Bibi’nin Farsça Muhtasar Selçuknâmesinden. çev. M. Nuri Gençosman. Ankara: Uzluk Basımevi, 1941.
• İbn Şeddâd. Description de la Syrie du Nord: Traduction annotée de Al-A‘Lāq al-ḫaṭīra fī ḏikr umarā’ al-Šām wa l-Ǧazīra. trans. Anne-Marie Eddé-Terrasse. Damas : Institut Français de Damas, 1984.
• Jacobus de Voragine. Legenda Aurea Vulgo Historia Lombardica Dicta: Ad Optimorum Librorum Fidem. ed. Johann Georg Theodor Grässe. Leipzig: Librariae Arnoldianae, 1850.
• Jenkins, Richard. Etnisiteyi Yeniden Düşünmek. çev. Erdoğan Boz. Ankara: Koyusiyah Yayıncılık, 2022.
• Jerphanion, Guillaume de. Carte du Bassin Moyen du Yéchil Irmaq, Flle II. Niksar, Flle III. Zile, Flle IV. Sivas. 1:200,000. Paris: Henry Barrère, 1913. https://digital.library.illinois.edu
• Jerphanion, Guillaume de. “Une nouvelle methode en geographie historique? Dazmana-Dazimon?”. Orientalia Christiana Periodica II (1936), 260-272.
• Kaçar, Turhan. “Konstantinopolis Kilisesi'nin Kuruluşu: Mitoloji ve Tarih”. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 14 (2008), 117-140.
• Kaldellis, Anthony. Romanland Ethnicity and Empire in Byzantium. Cambridge, MA- London: Harvard University Press, 2019.
• Kaldellis, Anthony. Bizans: Roma Diyarında Etnisite ve İmparatorluk. çev. Deniz Türker. İstanbul: Karakarga Yayınları, 2020.
• Kazhdan, Alexander. “Eparchia”. The Oxford Dictionary of Byzantium. ed. Alexander Kazhdan. I/704. New York-Oxford: Oxford University Press, 1991.
• Kiepert, Richard. Karte von Kleinasien, BIV.Jozgad. 1:400,000. Berlin: D. Reimer (E. Vohsen), 1914. HYPERLINK “https://www.loc.gov” https://www.loc.gov
• Kōnstantinos Porphyrogennētos. Constantinus Porphyrogenitus De Thematibus et De Administrando Imperio. ed. Immanuel Bekker. III Volume. Bonn: Impensis Ed. Weberi, 1840.
• Kōnstantinos Porphyrogennētos. Constantini Porphyrogeniti Tres Tractatus de Expeditionibus Militaribus Imperatoris. ed. John F. Haldon. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1990.
• Külekçi, Cahit. Sosyo-Kültürel Açıdan Ermeniler ve Türkler; İstanbul Ermenileri. İstanbul: Kayıhan, 2010.
• Labubna. Lettre d'Abgar, Ou Histoire de la Conversion Des Édesséens. trans. Ğevont Alişan. Venise: Imprimerie Mekhitariste de S. Lazare, 1868.
• Lipsius, Richard Adelbert. Die Apokryphen, Apostelgeschichten und Apostellegenden: ein Beitrag zur Altchristlichen Literaturgeschichte. 1 Volume. Braunschweig: C. A. Schwetschke und Sohn, 1883.
• Madteos Urhayetsi. Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162). çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: TTK, 1987.
• Malešević, Siniša. Etnik Sosyoloji- The Sociology Of Ethnicity. çev. Abdurrahim Güler vd. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2019.
• Marco Polo. IL Milione. Secondo IL Testo della “Crusca”, Reintegrato con Gli Altri Codici Italiani. ed. Dante Olivieri. Bari: Gius Laterza & Figli, 1912.
• Marco Polo.The Travels of Marco Polo the Venetian. ed. Ernest Rhys. London-New York: J.M. Dent & Sons, Ltd.- E.P. Dutton & Co., 1914.
• Matthew (Tokhat). The Life and Times of S. Gregory the Illuminator, the Founder and Patron Saint of the Armenian Church. trans. Solomon Caesar Malan. London- Oxford-Cambridge, MA: Rivingtons, 1868.
• Melikoff, Irene (ed.). La Geste de Melik Dānişmend: étude Critique du Dānişmendnāme. I Volume. Paris: Adrien Maisonneuve, 1960.
• Mikhaēl Attaleiatēs. Michaelis Αttaliotae Historia. ed. Immanuel Bekker. Bonn: Impensis Ed. Weberi, 1853.
• Mikhaēl Attaleiatēs. Mikhael Attaleiates Tarih. çev. Bilge Umar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yayınları, 2008.
• Mikhaēl Attaleiatēs. Michaelis Αttaliatae Historia. ed. Eudoxos Th. Tsolakis. Athens: Academia Atheniensis, 2011.
• Mikhaēl Glykas. Michaelis Glycae Annales. ed. Immanuel Bekker. Bonn: Impensis Ed. Weber, 1836.
• Mīkhoʾēl Sūryoyo. Chronique de Michel le Syrien Patriarche Jacobite d'Antioche (1166-1199). trans. Jean Baptiste Chabot. III. Volume. Paris: Ernest Leroux, 1905.
• Mīkhoʾēl Sūryoyo. Suryani Patrik Mihail’in Vakainamesi (1042-1195). çev. Hrand D. Andreasyan. II. Cilt. İstanbul, 1944.
• Miklosich, Franz-Müller, Joseph (ed.). Acta et Diplomata Graeca Medii Aevi–Sacra et Profana. Vindobonae: Carolus Gerold, 1860.
• Mugrdechian, Barlow Der. “A Farewell to the Armenians of Evdokia/Tokat”. Armenian Sebastia/Sivas and Lesser Armenia. ed. Richard Gable Hovannisian. 265-304. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2004.
• Natanyan, Boğos. Sivas 1877. ed. ArmanYarman. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2008.
• Nikēphoros Bryennios. Nicephori Bryennii Commentarii. ed. August Meineke. Bonn: Impensis Ed. Weberi, 1836.
• Nikēphoros Bryennios. Nicéphore Bryennios Histoire. trans. Paul Gautier. Bruxelles: Byzantion, 1975.
• Nikēphoros Bryennios. Tarihin Özü. çev. Bilge Umar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Tarihi yayınları, 2008.
• Nikētas Khōniatēs. Nicetae Choniatae Historia. ed. Immanuel Bekker. Bonn: Impensis Ed. Weberi, 1835.
• Nikētas Khōniatēs. Nicetae Choniatae Historia. ed. Jan Louis van Dieten. I Volume. . Berlin: Apud Walter de Gruyter et Socios, 1975.
• Nikētas Khōniatēs. Niketas Khoniates'in Historia'sı (1195-1206), İstanbul'un Haçlılar Tarafından Zaptı ve Yağmalanması. çev. Işın Demirkent. İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2013.
• Nikētas Khōniatēs. Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri). çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK, 2020.
• Nişanyan, Sevan. Adını Unutan Ülke, Türkiye'de Adı Değiştirilen Yerler Sözlüğü. İstanbul: Everest Yayınları, 2010.
• Pamukciyan, Kevork. İstanbul Yazıları / Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar. I Cilt. İstanbul: Aras Yayıncılık, 2002.
• Paul Za'im (Aleppo). The Travels of Macarius Patriarch of Antioch. trans. F. C. Belfour. II. Cilt. London: The Oriental Translation Fund of Great-Britain And Ireland, 1836.
• Paul Za'im (Aleppo). The Travels of Macarius 1652-1660. ed. Laura Riding. New York: Arno Press, 1971.
• Peeters, Paul (ed.). Bibliotheca Hagiographica Orientalis. Bruxelles: Société des Bollandistes, 1910.
• Phillips, George (ed.). The Doctrine of Addai, the Apostle. London: Trubner & Co of Ludgate Hill, 1876.
• Prokopios. Procopius, On Buildings. trans. Henry Bronson Dewing. London-Cambridge, MA: Harvard University Press, 5th Edition, 1996.
• Raheb, Abdallah. Conception of The Union In The Orthodox Patriarchate of Antioch (1622-1672). trans. Nicholas J. Samra. Beirut: The University of Kaslik, Doktora Tezi, 1981.
• Ramsay, William Mitchell. The Historical Geography of Asia Minor, Royal Geographical Society Supplementary Papers. IV Volume. London: John Murray, 1890.
• Schermann, Theodor (ed.). Prophetarum Vitae Fabulosae Indices Apostolorum Discipulorumque Domini, Dorotheo, Epiphanio, Hippolyto Aliisque Vindicata. Lipsiae: B. G. Teubneri, 1907.
• Seyfeli, Canan. İstanbul Ermeni Patrikliği Kuruluşu ve İdari Yapısı. Ankara: Aziz Andaç Yayınları, 2. Basım, 2005.
• Seyfeli, Canan. “Erken Ermeni Kaynaklarına Göre Hıristiyanlık Öncesi Ermeni Tanrılar Panteonu”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2011), 139-183.
• Seyfeli, Canan. Ermeni Kilise Merkezi Ecmiatzin. Konya: Çizgi Kitabevi, 2015.
• Seyfeli, Canan. Millet Sistemi mi? Rum ve Ermeni Patrikliği’nin İdaresi ve Osmanlı Devlet Salnameleri (1847-1918). Konya-İstanbul-Ankara: Çizgi Kitabevi, 2019.
• Simeon Lehatsi. The Travel Accounts of Simeon of Poland. trans. George A. Bournoutian. Costa Mesa CA: Mazda Publishers, 2007.
• Simon, Richard. The Critical History of the Religions and Customs of the Eastern Nations. London: Henry Faithhorne, 1685.
• Smith, Anthony David. Ulusların Etnik Kökeni. çev. Soner Bayramoğlu-Hülya Kendir. Ankara: Dost Kitapevi, 2002.
• Smith, Eli-Dwight, Harrison Gray Otis. Missionary Researches in Armenia: Including a Journey Through Asia Minor, and Into Georgia and Persia, With a Visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas. London: G. Wightman, 1834.
• Societas Bollandistarum (ed.). Bibliotheca Hagiographica Latina Antiquae Et Mediae Aetatis. I-II Volumes. Bruxelles: Société des Bollandistes, 1898–1901.
• Societas Bollandistarum (ed.). Bibliotheca Hagiographica Latina Antiquae Et Mediae Aetatis. Supplementi Editio Altera Auctior. Bruxelles: Société des Bollandistes, 1911.
• Stephanos Byzantios. Stephani Byzantii Ethnica III: Κ–Ο. trans. Margarethe Billerbeck. III Volume. Berlin-Boston: de Gruyter, 2014.
• Strabon. The Geography of Strabo. trans. Horace Leonard Jones. V Volume. London-Cambridge, MA: William Heinemann Ltd.-Harvard University Press., 4th Edition, 1961.
• Strabon. The Geography of Strabo. trans. Horace Leonard Jones. VIII Volume. London-Cambridge, MA: William Heinemann Ltd.-Harvard University Press, 5th Edition, 1967.
• Synekhistai Theophanous. Chronographiae Quae Theophanis Continuati Nomine Fertur. ed. Michael Featherstone-Juan Signes-Codoñer. Boston-Berlin: Walter de Gruyter, 2015.
• Tavernier, Jean-Baptiste. The Six Voyages of John Baptista Tavernier, Baron of Aubonne, Through Turky, Into Persia and the East-Indies. London: Printed by W. Godbid for R. Littlebury and M. Pitt, 1678 .
• Tavernier, Jean-Baptiste. Tavernier Seyahatnamesi. çev. Teoman Tunçdoğan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Texier, Charles. Asie Mineure: Description Géographique, Historique Et Archéologique des Provinces Et des Villes de la Chersonnèse d'Asie. Paris: Firmin Didot, 1862.
• The Holy Bible, Conteyning the Old Testament and the New. London: Robert Barker, 1611.
• Thierry, Michel. Répertoire des Monastères Arméniens. Turnhout: Brépols, 1993.
• Thierry, Michel. “Données Archéologiques sur les Principautes Arméniennes de Cappadoce Orientale au XIe siècle”. REArm 26 (1996-1997), 119-172. http://doi.org/10.2143/REA.26.0.2003746
• Todorov, Tzvetan. The Conquest of America: The Question of the Other. trans. Richard Howard. New York: Harper & Row, 1984.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye, Siyasi Tarih, Alp Arslan'dan Osman Gazi'ye (1071-1328). İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1996.
• Uçkun, Rabia. “Melik Danişmend Gazi’nin Tarihi ve Efsanevi Şahsiyeti Üzerine”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 2/2 (1998), 257-266.
• Weber, Max. Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology. trans. Ferdinand Kolegar. Berkeley: University of California Press, 1978.
• Weber, Max. Ekonomi ve Toplum. çev. Latif Boyacı. 1 Cilt. İstanbul: Yarın Yayınları, 2012.
• Wittek, Paul. “Von der Byzantinischen zur Türkischen Toponymie”. Byzantion 10/1 (1935), 11-64.
• Wittek, Paul. “Bizanslılardan Türklere Geçen Yer Adları”. çev. Mihin Eren. Selçuklu Araştırmaları Dergisi 1 (1970), 193-240.
• Yeates, Thomas. Indian Church History: An Account Of The First Planting Of The Gospel In Syria, Mesopotamia And India With An Accurate Relations Of The First Christian Missions In China. London: A. Maxwell, 1818.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri. ed. Refet Yinanç. I Cilt. Ankara: TTK, 2013.
• Ալիշան, Ղևոնդ. “Խօսնակն Եկեղեցւոյ յանապատս Հայոց”. Բազմավեպ 23/6 (1865), 181-187.
• Ալպօյաճեան, Արշակ. Պատմութիւն Եւդոկիոյ Հայոց. Տեղագրական Պատմական Եւ Ազգագրական Տեղեկութիւններով. Գահիրէ: Տպ. նոր Աստղ, 1952.
• Ակինյան, Ներսես. Հինգ պանդուխտ տաղասացներ. Ազգային մատենադարան ՂԲ.. Վիեննա: Մխիթարեան տպարան, 1921.
• Ակինեան, Ներսէս.”Եւդոկիայի եկեղեցւոյ դուռը”. Հանդէս ամսօրեայ 75/11-12 (1961), 963-964.
• Աղանյանց, Գյուտ. Դիւան Հայոց Պատմութեան. Գիրք Ժ. Թիֆլիս: Ելէքտր. Տպ. Ն. Աղանեան, 1912.
• Արեւելք. “Եւդոկիոյ Ս. Յովակիմ Աննայի վանքը” (18.9.1903- 1.10.1903), 5363.
• Բեհրիկյան, Խոսրով եպիսկոպոս. “Մեր վանքերը”. Տաճար 23 (4 սեպտեմբեր 1910), 555-570.
• Բիւզանդիոն, “Եվդոկիոյ Հայ վանքերի Յովակիմ Աննայի վանք” (25.12.1900), 1286.
• Ինճիճյան, Ղուկաս. Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, Ասիոյ, Եւրոպիոյ, Ափրիկոյ եւ Ամերիկոյ. հատոր 1. Ի Վէնէտիկ: Ի Վանս սբյն Ղազարու, 1806.
• Կաթողիկոս, Բաբգէն Աթոռակից. Ցուցակ ձեռագրաց Անկիւրիոյ Կարմիր վանուց եւ շրջակայից. Անթիլիաս: Տպարան Կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 1957.
• Ոսկյան, Համազասպ. Սեբաստիայի, Խարբերդի, Տիարպէքիրի եւ Տրապիզոնի նահանքներու վանքերը. Վիեննա: Մխիթարեան տպարան, 1962.
• Պալեան, Տրդատ. Հայ Վանորայք. Էջմիածին: Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի հրատարակչություն, 2008.
• Սրուանձտեանց, Գարեգին վարդապետ. Թորոս Աղբար, Հայաստանի ճամբորդ. Կ.Պոլիս: Տպագրութիւն Ե. Մ. Տնտեսեան, 1879.
• Տաշյան, Հակոբոս. Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց. Մատենագիտական ցանկեր. Վիեննա: Մխիթարեան տպարան, 1895.
• Օրմանեան, Մաղաքիա. Հայոց եկեղեցին եւ իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւն, ու ներկայ կացութիւնը. Կոստանդնուպոլիս: Վ. եւ Հ. Տէր-Ներսէսեան, 1912.
• Օրմանեան, Մաղաքիա. Ազգապատում: Հայ ուղղափառ Եկեղեցւոյ անցքերը սկիզբէն մինչեւ մեր օրերը յարակից ազգային պարագաներով պատմուած. հատոր 1. Կոստանդնուպոլիս: Վ. եւ Հ. Տէր-Ներսէսեան, 1912.
• Ֆէրուհխան, Բարունակ Պէյ. Ճանապարհորդութիւն ի Բաբելոն ընդ Հայաստան յամի տեառն 1847. Արմաշ: ի վանս Չ. Ս. Աստուածածնի, 1876.