The Origin Problem of a Narration Attributed to Abū Hanīfa on the Issue of Raising Hands in Prayer (Raf‘ al-Yadayn)

Yıl 2025, Sayı: 56, 393 - 415, 25.03.2025

Adem Çiftci

Öz

In the aftermath of the founding imāms, relations between schools of thought (madhhab) were characterised by intermittent tensions, attributable to a combination of political and sociological factors. This state of affairs gave rise to a series of intellectual and political conflicts and divisions despite the fact that adherents of differing schools of thought were often in close physical proximity to one another, influenced by the prevailing conjuncture. Consequently, during certain periods, adherents of a particular school built their own mosques and prayer halls in which to perform their worship there, refusing to pray behind followers of different schools. The debates that took place in the 8th/14th century in the important centers of the Islamic World centres, such as Damascus and Egypt, are noteworthy manifestations of this situation. The narration attributed to Abū Hanīfa by Makḥūl al-Nasafī (d. 318/930) regarding raf‘ al-yadayn (raising hands during prayer) has made a significant contribution to these intellectual discussions and the emergence of a considerable literature on the subject. The narration that Makḥūl al-Nasafī attributes to Abū Ḥanīfa is as follows: “If a person raises their hands while going into ruku‘ (bowing) and rising from it, their prayer becomes invalid. Because this is considered excessive action. In this case, it is not valid to follow (as a congregation) an imāms (who raises his hands).” The absence of such a narration in the works generally considered to be the founding texts of the school, and the presence of statements from the school's founding imāms clearly indicating that one can follow an imam who performs qunūt in the morning prayer, have led to the questioning of the aforementioned narration. In this study, efforts have been made to trace the sources of this narration attributed to Abū Ḥanīfa by Makḥūl al-Nasafī and to identify its chain of transmission, followed by an examination of the literature written on the subject, specifically within the Ḥanafī school.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Hanafi School, Prayer, Raising Hands, Makhûl al-Nasafî

Namazda Ellerin Kaldırılması (Ref‘ü’l-Yedeyn) Konusunda Ebû Hanîfe’ye Nispet Edilen Bir Rivayetin Köken Problemi

Öz

Kurucu imamlar sonrasında mezhepler arasındaki münasebetler siyasî ve sosyolojik sebeplere bağlı olarak zaman zaman karşılıklı gerilimlere sahne olmuştur. Bu durum aynı şehir ya da beldede yaşamalarına rağmen mevcut konjonktürün etkisiyle fikrî ve siyâsî çatışmaların ve ayrışmaların yaşanmasına sebep olmuştur. Buna bağlı olarak bazı dönemlerde bir mezhebe mensup olanlar kendi cami ve mescitlerini inşâ etmek suretiyle ibadetlerini buralarda yapmışlar, farklı mezhep mensuplarının arkasında namaz kılmamışlardır. 8./14. asırda İslam coğrafyasının önemli merkezlerinden olan Şam ve Mısır bölgelerinde yaşanan tartışmalar da bu durumun dışa vuran tezahürleri olarak dikkat çekmektedir. Mekhûl en-Nesefî (öl. 318/930) tarafından Ebû Hanîfe’ye nispet edilen ref‘ü’l-yedeyn konusundaki rivayetin bu fikrî tartışmaların yaşanmasında ve konuya dair kayda değer bir literatürün ortaya çıkmasında önemli bir katkısı vardır. Mekhûl en-Nesefî’nin Ebû Hanîfe’ye nispet ettiği söz konusu rivayet şu şekildedir: “Bir kimse rükûya giderken ve rükûdan doğrulurken ellerini kaldırırsa namazı fâsid olur. Çünkü bu, amel-i kesîrdir. Bu durumda (ellerini kaldıran imama) iktidâ sahih değildir.” Mezhebin kurucu metinleri olarak ifade edebileceğimiz eserlerde bu tür bir rivayetin yer almaması, aksine mezhebin kurucu imamlarından sabah namazında kunût yapan imama uyulabileceğine açıkça delâlet eden ifadelerin yer alması, mezkûr rivayetin sorgulanmasına neden olmuştur. İşte bu çalışmada Mekhûl en-Nesefî’nin Ebû Hanîfe’ye nispet ettiği bu rivayetin kaynaklardan izi sürülmeye ve senet zinciri tespit edilmeye çalışılmış, daha sonra Hanefî mezhebi özelinde konuya dair yazılan literatür incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Namaz, Ellerin Kaldırılması, Mekhûl en-Nesefî

Kaynakça

• Ali el-Kârî. el-Esmârü’l-ceniyye fi’l-esmâi’l-Hanefiyye. thk. Abülmuhsin Abdullah Ahmed. Irak: Dîvanü’l-Vakfi’s-Seniyye, 2009.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen. Lisânü’l-ihtidâ fî beyâni’l-iktidâ. thk. Salâh Muhammed Ebü’l-Hâc. Ammân: Merkezü Envâri’l-Ulemâi li’d-Dirâsât, 2020.
• Aydın, Ahmet. “Namazda Başka Bir Mezhepten Olan İmama Uymanın Hükmüne Dair Tartışmalar ve Rahmetullah Es-Sindî’nin ‘Risâle fî Beyâni’l-İktidâ bi’ş-Şâfiiyye ve’l-Hilâf fî Zâlik’ Adlı Risâlesi”. Uluslarası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/62 (2019), 1677-1689. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2019.3175
• Aynî, Bedrüddîn. Minhatü’s-sülûk fi şerhi Tuhfeti’l-mülûk. thk. Ahmed Abdürrezzak Abdullah el- Kübeysî. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2007.
• Bâbertî, Ekmeddîn. Risâle fî ademi cevâzi ref‘i’l-yedeyn fî gayri tekbîrati’l-iftitâh. thk. Ammâr Abdülhüseyin Aşam. Mecelletü’l-Arabiyye li’n-Neşri’l-İlmî 3/2 (2021), 613-645.
• Bâbertî, Ekmeleddin. el-İnâye şerhu’l-Hidâye (Fethü’l-Kadîr ile birlikte). Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Bahcıvan, Seyit. “Ebû Muti‘ Mekhûl b. Fadl en-Nesefî ve şahsiyyetühü’l-ilmiyye”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 7/2 (Güz 2012), 31-59.
• Bayder, Osman. “8./14. Yüzyılda Şam-Mısır Bölgesi Fakihleri Arasında Bir Tartışma: Refu’l-Yedeyn Meselesi”. Dergiabant 7/13 (Mayıs 2019), 116-132. https://doi.org/10.33931/abuifd.540980
• Bernand, Marie. “Le Kitâb al-radd ‘alâ’l-bida‘ d’Abû Mutî‘ Makhûl al-Nasafî”. Annales Islamologiques 16. (Le Caire 1980), 39-126.
• Boynukalın, Mehmet. “Mukaddime”. el-Asl. mlf. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. 5-315. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Brockelman, Carl. Târîhü’l-edebi’l-Arabî. çev. Abdülhalim Neccâr. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2008.
• Buhârî, Burhâneddîn. el-Muḥîṭu’l-burhânî fi’l-fıḳhi’n-Nu‘mânî. thk. Abdülkerim Sâmî el-Cundî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Buhârî, Burhâneddîn. ez-Zehîratü’l-Burhâniyye (ez-Zehîretü’l-fetâva). thk. Ebû Ahmed el-Âdilî vd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1440/2019.
• Buhârî, Burhâneddîn. Tetimme (Tetimmetü’l-fetâvâ). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Turhan Vâlide Sultan, 165, 1a-226a.
• Çift, Salih. “Yahyâ b. Muâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/257-258. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Çiftci, Adem. “Cemâleddin el-Konevî’nin Namazda Ellerin Kaldırılması Meselesine Dâir Risâlesi”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 8/2 (2023), 155-180. https://doi.org/10.20486/imad.1361269
• Çiftci, Adem. “Kıvâmüddîn el-İtkânî ve Namazda Ellerin Kaldırılmasının Terk Edilmesi Gerektiğine Dair Risalesi”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 12 (Aralık 2023), 1-73. https://doi.org/10.5281/zenodo.10417376
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Debûsî, Ebû Zeyd. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2007.
• Durguti, Abdylkader. Kerrâmîler: Horasan Hanefîleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2023.
• Durguti, Abdylkader. Mezhepleşme Çerçevesinde Muhammed b. Kerrâm ve Kerrâmiyye Mezhebi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn. Risâle ferîde fî iktidâi’l-Hanefiyye bi’ş-Şâfiyye. Kayseri: Ragıp Paşa Kütüphanesi, 155/4, 268b-274a.
• Güney, Necmeddin. “Muhalif’in Arkasında Namaz Kılmak: Ali el-Kârî’nin ‘İktidâ Risâlesi’ Özelinde Farklı Mezhepten İmama Uymaya Dâir Fıkhî Tartışmalar”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı. ed. Ahmet Polat - Abdülcelil Bilgin. 3/545-559. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Hatîb, Dâvud b. Yûsuf. el-Fetâva’l-Giyâsiyye. Bulak: el-Matbaatü’l-Emîriyye, 1321.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. el-Ukûdu’d-dürriyye fî tenkîhi’l-fetâva’l-Hâmidiyye. b.y.: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2000.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Sıfatü’s-safve. thk. Ahmed b. Ali. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2000.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin. Fethu’l-Kadîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İnce, İrfan. “Sindî, Rahmetullah b. Abdullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/247-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• İsmail Paşa, Bağdatlı. Hediyyetü’l-ârifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 2269/03, 91a-111b.
• Kâdîhan, Ebü’l-Mehâsin. Şerhu’l-Cami‘i’s-sağîr. thk. Esedullah Muhammed Hanîf. Mekke: Ümmü’l- Kura Üniversitesi, Şeriat Fakültesi, Doktora Tezi, 1423.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-müellifîn. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Kerderî, Hâfızüddîn. el-Fetâva’l-Bezzâziyye. thk. Salim Mustafa el-Bedrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2009.
• Kırk Emre, Muhammed b. Mustafa. Câmi‘u’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fâtih, 2287. 1a-201b.
• Konevî, Cemâleddîn. el-Mukaddime fî refi’l yedeyn fi’s-salât. Kayseri: Râşid Efendi Kütüphanesi, 1367, 222a-225a.
• Kureşî, Abdulkadir. Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Cize: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1993.
• Leknevî, Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kâhire: Matbaatü’s-Saâde, 1324.
• Macit, Abdulkadir. “Nesef (Karşi)”. İslam Düşünce Atlası. ed. Halil İbrahim Üçer. 3/1121. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 4. Basım, 2022.
• Memduhoğlu, Adnan. “Molla Ali el-Kârî ve ‘el-İhtidâ fi’l-iktidâ’ Adlı Risalesi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2015), 227-270.
• Mergînânî, Burhanüddîn. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, ts.
• Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 1982.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz. Dürerü’l-hükkâm şerhu Gureri’l-ahkâm. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2014.
• Nesefî, Ebû Mutî‘ Mekhûl. Kitâbu’r-red alâ ehli’l-bidâ‘ ve’l-ehvâi’d-dâlle. thk. Seyit Bahcıvan. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. el-Kâfî fî şerhi’l-Vâfî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 612, 1a-527a.
• Nuh b. Mustafa. “el-İktidâu bi’ş-Şâfiîyyi ve ademü cevâzihi”. Mecmu‘atü resâili’l-allâme Nuhi’r-Rûmî el-Hanefî. thk. Muhammed Câsim ed-Dükeyle. Dımaşk: Dâru’l-Muktebes, 2021, 103-112.
• Pezdevî, Ebü’l-Usr. Usûlü’l-Pezdevî. thk. Saîd Bektaş. Medîne: Dâru’s-Sirâc, 2016.
• Sadrüşşehîd, Hüsâmeddîn. Şerhu’l-Cami‘i’s-sağîr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1358, 1a-175b.
• Sarıkaya, Saffet. “Erken Dönem Hanefî Geleneğinde Bir Zâhid: Ebû Mutî Mekhûl en-Nesefî (318/930) ve Kitâbu’l-Lü’lü’iyyât’ı”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Cengiz Çuhadar vd. 1/469-484. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Serahsî, Şemsüleimme. Şerhu’l-Cami‘i’s-sağîr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 565, 1a-277b.
• Serahsî, Şemsüleimme. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefa el-Efgânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1973.
• Siğnâkî, Hüsâmeddîn Hüseyn b. Alî. en-Nihâye fî şerhi’l-Hidâye. thk. Halid b. İbrahim Salih el- Muheymîd. Mekke: Ümmü’l-Kura Üniversitesi, Şeriat Fakültesi, Merkezü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ,Yüksek Lisans Tezi, 1436.
• Sindî, Rahmetullah. Gâyetü’t-tahkîk ve nihâyetü’t-tedkîk fi’l-iktidâ bi’ş-Şâfiyye. thk. Salâh Muhammed Ebü’l-Hâc. Ammân: Merkezü Envâri’l-Ulemâi li’d-Dirâsât, 2020.
• Sindî, Rahmetullah. Risâle fî cevâzi iktidâi’l-Hanefiyyi bi’ş-Şâfi‘iyyi. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 5817/4, 46a-55b. Sübkî, Takiyyüddîn. Refü’l-yedeyn fi’s-salât. thk. Abdulhamid Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Muktebis, 2014.
• Şener, Abdülkadir. “Ebû Süleyman el-Cüzcânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/98. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Câmi‘u’s-sağîr. Beyrût: Alemü’l-Kütüb, 1986.
• Üzüm, İlyas. “Nesefî, Mekhûl b. Fazl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/570-571. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Velvâlicî, Ebü’l-Feth. el-Fetâva’l-Vâliciyye. thk. Mikdâd b. Mûsa Füreyvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1424/2003.
• Buhârî, Zahîrüddîn. el-Fevâidü’z-zahîriyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 1002.
• Zehebî, Şemsüddîn. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Bulak: Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1314
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayîn, 2002.