Kuvve-Fiil İlişkisi Bağlamında İbn Sînâ’da Hareketin Temellendirilmesi

Yıl 2025, Sayı: 56, 285 - 308, 25.03.2025

İzzet Gülaçar

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1599631

Öz

Klasik dönem tabiat anlayışındaki genel kabule göre fizik âlemdeki varlıklar bir değişim (teğayyur) içerisindedir. Bu değişimi ifade etmek, fizik âlemde müşahede edilen söz konusu dinamizmi açıklamak ve anlamak için kevn, fesâd ve çalışmamıza konu edindiğimiz hareket kavramları kullanılmıştır. Hareket olgusu klasik dönem felsefe tasnifinde ṭabī‘iyyāt başlığı altında ele alınmış, değişime tabi olması yönüyle duyulur (maḥsūs) cisimler hareket bağlamında incelenmiştir. Ayrıca hareket, tabiî cisim için en genel araz olarak kabul edilmiştir. Bu cihetle cismin çeşitleri hareketin taşıyıcısını; cismin ontolojik karakteri hareketin ilke ve türlerini; muharrik, zaman ve mekân gibi hususlar da hareketin imkânına yönelik tartışmaları beraberinde getirmiştir. Hareket meselesi bu kavram ve problemler bağlamında hem kadim dönemde hem de İslâm felsefesinde tartışılmıştır. İslâm felsefesi içerisinde hareket düşüncesine yer veren isimlerden biri İbn Sînâ olmuştur. Konuyu felsefenin hiyerarşik yapısına uygun olarak fizik meselelerini ele aldığı ṭabī‘iyyāt başlığı altında detaylı bir biçimde ele alan İbn Sînâ, hareketi kuvve-fiil-yetkinlik temelinde tartışmıştır. Gözlemlenebilir tüm değişimleri bu felsefî arka plana dayandıran İbn Sînâ, bir değişim olarak kabul ettiği hareketi “kuvveden fiile tedrîci çıkış” şeklinde tanımlamıştır. İbn Sînâ, cisimdeki aşamalı ve tedrîci yani sürece dayalı, zamana yayılmış bir kuvveden fiile çıkış şeklinde tanımladığı hareketi, yalnızca bir fizik meselesi olarak değerlendirmemiştir. Hareketi hem Tanrı düşüncesi, Tanrı-âlem ilişkisi açısından metafiziğin; hem de eylem ve fiillerin ilkesi olması bakımından ahlâk ve klasik dönem psikolojinin anlaşılmasındaki belirleyici yönleri açısından da kapsamlı bir şekilde ele almıştır. Gerek hareket konusunun gerekse İbn Sînâ’nın hareket ve harekete ilişkin meselelere dair görüşlerinin geniş bir yelpazede olması meselenin sınırlı bir çerçevede ele alınmasını gerekli kılmıştır. Buna göre çalışmanın amacı, klasik fiziğin temel meselelerinden biri olan hareketi, İbn Sînâ’nın kuvve-fiil-yetkinlik sınırları içerisinde nasıl temellendirdiğini ele almaktır. Bu minvalde İbn Sînâ’nın kuvve, fiil ve yetkinlik kavramlarına yaklaşımı, kuvveden fiile intikâlin mahiyeti, buna bağlı olarak da bir değişimi hareket kılan temel unsurun ne olduğu ele alınmıştır. Hareketin tanımı, mahiyeti ve imkânı hakkında genel bir çerçeve sunulmuştur. Çalışmanın hareket nosyonunun felsefî çerçevesini ve kavram ilgilerini göstermesi açısından alana katkı sağlayacağı söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, İbn Sīnā, Hareket, Kuvve, Fiil, Yetkinlik

Etik Beyan

Bu çalışma Prof. Dr. Fehrullah Terkan danışmanlığında, 29.12.2021 tarihinde tamamladığımız “İbn Sīnā’nın Tabiat Felsefesinde Hareket” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır. (Ankara Üniversitesi, Ankara, Türkiye, 2021)

The Theorisation of Motion in Ibn Sīnā in the Context of the Relation Between Potentiality-Actuality

Öz

In the classical understanding of nature, entities in the physical realm are understood to be subject to change (taghayyur). In order to articulate this change, and to comprehend it,, explain the dynamism observed in the physical world, and comprehend it, concepts such as kawn (coming into existence), fasād (corruption), and motion, which is the focus of this study, have been employed. The concept of motion has been rubrik of ṭabī‘iyyāt (natural sciences) in the classification of classical philosophy, and perceptible (maḥsūs) bodies, due to their susceptibility to change, have been analyzed within the context of motion. Additionally, motion is considered the most general accident (ʿaraḍ) of natural bodies. In this regard the types of bodies serve as the carriers of motion, the ontological character of the body determines the principles and types of motion, and aspects such as the mover, time, and space give rise to discussions on the possibility of motion. The issue of motion has been debated within the framework of these concepts and problems both in antiquity and Islamic philosophy. One of the most prominent scholars in Islamic philosophy who engaged with the idea of motion is Ibn Sīnā (Avicenna). In addressing the topic of ṭabī‘iyyāt, where he systematically examined physical issues following the hierarchical structure of philosophy, Ibn Sīnā discussed motion based on potentiality-actuality-perfection (quwwa-fiʿl-kamāl). Grounding all observable changes in this philosophical framework, he defined motion, which he regarded as a form of change, as a “gradual transition from potentiality to actuality.” Ibn Sīnā’s philosophical perspective on motion extends beyond the confines of physical phenomena, encompassing metaphysical dimensions, particularly the concept of God and the relationship between God and the world. His approach is further diversified into ethical and psychological realms, where motion serves as the fundamental principal of actions and deeds. Given the extensive scope of Ibn Sīnā’s thought on motion-related issues, meticulous and a focused examination of the topic is imperative. The present study aims to explore how Ibn Sīnā grounds motion within the framework of potentiality-actuality-perfection. In this regard, it investigates Ibn Sīnā’s approach to the concepts of potentiality, actuality, and perfection, the nature of the transition from potentiality to actuality, and the fundamental element that qualifies a change as motion. The study proposes a comprehensive framework encompassing the definition, nature, and possibility of motion. It is contended that this study makes a significant contribution to the field by elucidating the philosophical underpinning and conceptual relationships inherent to the notion of motion.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Ibn Sīnā, Motion, Potentiality, Actuality, Perfection

Etik Beyan

This article is extracted from my doctorate dissertation entitled “Mo-tion in Ibn Sīnā’s Philosophy of Nature”, supervised by Prof. Fehrullah Ter-kan (Ph.D. Dissertation, Ankara University, Ankara/Türkiye, 2021)

Kaynakça

• Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. Ankara: Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1996.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Arslan, İshak. Çağdaş Doğa Felsefesi. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Atay, Hüseyin. “Nefis”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 37 (1997), 1-58.
• Beyaz, Erkızan, Hatice Nur. Aristoteles Yazıları. İstanbul: Sentez Yayıncılık, 2012.
• Cevizci, Ahmet. İlkçağ Felsefesi. İstanbul: Say Yayınları, 2014.
• Cihāmī, Cīrār. Mevsū‘at Muṣṭalaḥāti’l-Felsefe ‘inde’l-‘Arab. Beyrut: Mektebet Lubnān Nāşirūn, 1998.
• Collingwood, Robin George. Doğa Tasarımı. çev. Kurtuluş Dinçer. Ankara: İmge Kitabevi, 1999.
• Çınar, Selime. İbn Sînâ’da Doğa Kavramı. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2023.
• Dağ, Mehmet - Aydın, Hasan. Ortaçağ İslam Kültüründe Felsefe: Akımlar, Filozoflar ve Temel Sorunlar. İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2017.
• Denkel, Arda. İlkçağ’da Doğa Felsefeleri. İstanbul: Doruk Yayınları, 2011.
• Durusoy, Ali. İbn Sînâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• Düzgün, Şaban Ali. “Tabiat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 39/325-327. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Eren, Fatma. Aristoteles’in Fizik Felsefesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Erken, Ayşenur. Tehafu’l-felâsife’de Âlemin Kıdemi Tartışması. Ankara: Kitabe Yayınları, 2023.
• Gülaçar, İzzet. İbn Sînâ’nın Tabiat Felsefesinde Hareket. Ankara: Elis Yayınları, 2022.
• Hasnawi, Ahmad. “La définition du mouvement dans la Physique du Šifā’ d’Avicenne,”. Arabic Sciences and Philosophy 11 (2001), 219-255.
• İbn Sînâ. Dānişnāme-i ‘Alā’ī. çev. Murat Demirkol. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• İbn Sînâ. el-İşārāt ve’t-Tenbīhāt (İşaretler ve Tembihler). çev. Ali Durusoy. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. en-Necât: Felsefenin Temel Konuları. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• İbn Sînâ. eş-Şifā’: el-İlāhiyyāt (Metafizik I). çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbn Sînâ. eş-Şifā’: el-İlāhiyyāt (Metafizik II). çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. eş-Şifā’: en-Nefs. çev. Tiryaki, Mehmet Zahit. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2021.
• İbn Sînâ. eş-Şifā’: es-Semā‘u’ṭ-Ṭabī‘ī (Fizik I). çev. Muhittin Macit - Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• İbn Sînâ. eş-Şifā’: es-Semā‘u’ṭ-Ṭabī‘ī (Fizik II). çev. Muhittin Macit - Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. Kitābu’n-Necāh. Beyrut: Dāru’l-Āfāki’l-Cedīde, 1982.
• İbn Sînâ. Mutluluk ve İnsan Nefsinin Cevher Olduğuna İlişkin On Delil. çev. Fatih Toktaş. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Kılıç, M. Fatih. İbn Sînâ’nın Sebeplik Teorisi. Ankara: Elis Yayınları, 2021.
• Kosman, Aryeh L. “Aristotle’s Definition of Motion”. Phronesis 14/1 (1969), 40-62.
• Lammer, Andreas. “Defining Nature: From Aristotle to Philoponus to Avicenna”. Aristotle and the Arabic Tradition. ed. Josh Hayes - Ahmed Alwishah. 121-142. Cambridge: Cambridge Universtiy Press, 2015.
• Lammer, Andreas. The Elements of Avicenna’s Physics: Greek Sources and Arabic Innovations. Berlin: Walter De Gruyter, 2018.
• Macit, Muhittin. İbn Sînâ’da Doğa Felsefesi ve Meşşaî Gelenekteki Yeri. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• McGinnis, Jon. “A Medieval Arabic Analysis of Motion at an Instant: The Avicennan Sources to the Forma Fluens/Fluxus Formae Debate”. British Society for the History Science 39/2 (2006), 189-205.
• Melikşāhī, Hasan. el-İşārāt ve’t-Tenbīhāt. çev. Tahir Uluç. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş. çev. Nazife Şişman. İstanbul: İnsan Yayınları, 1985.
• Oruk Akman, Zehra. Klasik Mantıkta Yargının Onto-Epistemolojisi Konusunun Varlığı Bakımından Önermeler. Ankara: Elis Yayınları, 2024.
• Öğüt, Bilal. Aristoteles’te Kuvve-Fiil İlişkisi. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Özcan, Muttalip. Aristoteles Felsefesi: Temel Kavramlar ve Görüşler. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2011.
• Özkan, Yakup. İbn Sînâ Felsefesinde Varlık ve Öz. Ankara: Bilgesina Yayınevi, 2021.
• Özpilavcı, Ferruh. Ebu’l-Berekât el-Bağdadî’de Tabiat Felsefesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2008.
• Peker, Hidayet. İbn Sînâ’nın Epistemolojisi. Bursa: Arasta Yayınları, 2000.
• Peters, Francis E. Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü. çev. Hakkı Hünler. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2004.
• Sevindik, Abdürrezzak. Aristoteles ve İbn Rüşd’de Kuvve ve Fiil Kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Sevindik, Abdürrezzak. İbn Sînâ’da Kuvve- Fiil Kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Sorabji, Richard. The Philosophy of the Commentaters: Physics. London: Bristol Classical Press, 2012.
• Şahiner, Muharrem. İbn Sînâ’da Yetkinlik. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2014.
• Tiryaki, Kübra. İbn Sînâ’nın Doğa Felsefesinde İsti’dâd: Türleşme ve Bireyleşim Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2023.Turhan, Kasım. “Kuvvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 26/504-506. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Türker, Ömer. İbn Sînâ Felsefesinde Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Uysal, Enver. Hudud Risaleleri Bağlamında Kindî ve İbn Sînâ Felsefesinin Temel Kavramları. Bursa: Emin Yayınları, 2008.
• Üçer, İbrahim Halil. “Aristotelesçi Dunamisin Dönüşümü: İbn Sînâcı Doğal İsti‘dâd ve Teheyyu’ Anlayışı Üzerine”. Nazariyat İslam felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/3 (Ekim 2015), 35-74.
• Vural, Mehmet. İslâm Felsefesi Sözlüğü. Ankara: Elis Yayınları, 2011.
• Wisnovsky, Robert. İbn Sînâ Metafiziği. çev. İbrahim Halil Üçer. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
• Yalçıntaş, İsmail. İbn Sînâ’nın Tanrı Anlayışı. Ankara: Elis Yayınları, 2023.
• Yıldız, İbrahim. Delilci Kötülük Problemi. Ankara: Elis Yayınları, 2023.
• Yiğit, Fevzi. “İbn Sînâ’da Kuve-Fiil Teorisi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (Aralık 2024), 43-66. https://doi.org/10.51553/bozifder.1527477