Bazı Kıraat Vecihleri Özelinde İbnü’l-Cezerî’nin Şâtıbî’yi Tenkit ve Tashihi: eş-Şâtıbiyye’nin Şârihleri ve Kıraat Farklılıkları Tedrisatı Ekseninde Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Sayı: 57, 651 - 675, 30.06.2025

Ömer Türkmen

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1566293

Öz

Bu makale, Kâsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî (öl. 590/1194) tarafından nakledilmekle birlikte İbnü’l-Cezerî’nin (öl. 833/1429) eleştirdiği ve tedrisatta yer vermediği bazı kıraat vecihlerini konu edinmektedir. Bu yönüyle araştırmada, Şâtıbî ve İbnü’l-Cezerî gibi kıraat ilminin iki simge şahsiyeti arasında mukayese yapılmakta, aralarındaki ihtilaflar değerlendirilmektedir. Böylelikle ihtilafların arka planındaki nedenlerin açığa çıkarılması hedeflenmektedir. Araştırmanın esasını teşkil eden bu vecihlerin değerlendirilmesi esnasında, Şâtıbî ve İbnü’l-Cezerî’nin şahsî çalışmaları temel müracaat kaynağıdır. Ayrıca ilgili vecihlerin kahir ekseriyetine yaklaşımlarının büyük oranda zıt olması sebebiyle hem Meşrik hem de Mağrib ekollerinin öncü âlimlerinin eserlerine aynı anda başvurulmuştur. Öncelikle ihtilafa konu olan on bir vecih tespit edilmiş, ardından bunların nedenlerinin izi sürülmüştür. Son olarak söz konusu fikir ayrılıkları, kıraatlerin mevsukiyeti paralelinde izaha çalışılmış ve anılan vecihlerin hem geçmiş hem de günümüz kıraat öğretimi faaliyetlerindeki durumları bir sonuca bağlanmıştır. Belirtilen amaç, kapsam, yöntem ve kaynaklar muvacehesinde araştırmaya konu olan vecihlerdeki fikir ayrılıklarının tamamının, Şâtıbî’nin, Dânî’nin et-Teysîr’inin muhtevasını aşarak Ḥırzü’l-emânî’ye eklediği ziyade rivayetlerden kaynaklandığı kanaatine varılmıştır. İbnü’l-Cezerî’nin, söz konusu on bir vechin tamamını reddettiği anlaşılmıştır. Kıraat farklılıkları sahasında kalem oynatan müelliflerin, üzerinde durulan vecihler noktasında Şâtıbî’den ziyade İbnü’l-Cezerî’ye yakın oldukları saptanmıştır. Yine iki mühim âlim tarafından taban tabana zıtlık arz eden bu vecihlerin, kıraat farklılıkları geleneğinin çok tali boyutlarına tekabül ettiği görülmüştür. Dolayısıyla bu ihtilaftan hareketle kıraatlerin güvenilirliğinin zedelenemeyeceği ortaya konmuştur. Kıraat ekollerinin, bazen diğer ekolü taklit ettiğine ve daha muteber bulduğuna şahit olunmuştur. Bu vecihler özelinde Şâtıbî’nin rivayetlerine klasik kıraat farklılığı eserlerinde yer verilmesine rağmen eda bakımından Şâtıbî’ye genel bir muhalefetin bulunduğuna rastlanmıştır. Bu muhalefetin; her ekol, her meslek, aşere ve takrib olmak üzere her tarik için geçerli olduğu tespit edilmiştir. Bu manada Türkiye’de de İbnü’l-Cezerî’nin rivayetlerinin tedavülde bulunduğu gözlemlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Şâtıbî , İbnü’l-Cezerî , İhtilaf , Tażʻîf , Taḥrîrât

Ibn al-Jazarī’s Criticism and Correction of al-Shātibī in Terms of Some Wajihs: An Evaluation in the Context of the Commentators of al-Shāṭibiyya and the Teaching of Qirāʾāt Differences

Öz

This article examines, some qirāʾāt wajihs that were transmitted by Qāsim b. Fīrruh al-Shāṭibī (d. 590/1194) but later criticized and excluded from the teaching system by Ibn al-Jazarī (d. 833/1429) are examined. In this study, a comparative analysis is conducted between these two symbol figures of qirāʾāt, with focus on the divergent perspectives they represent. The objective of the present study is to ascertain underlying reasons for these observed differences. In the course of the the evaluation of these qirāʾāt wajihs, the primary reference sources are the individual works of al-Shāṭibī and Ibn al-Jazarī. Furthermore, due to the divergent, approaches of the majority of these scholars, the works by leading scholars from both the Mashriq and Maghrib schools have been consulted simultaneously. İnitially, a total of eleven contentious aspects were identified, and subsequently, their underlying rationales were examined. Finally, these disagreements were tried to be explained in parallel with the authenticity of the qirāʾāt, and the status of the aforementioned variants in both past and present qirāʾāt teaching activities was concluded. The research conclded a conclusion that all the variances in these wajihs stem from the additional transmissions included by al-Shātibī included in his Hirz al-Amānī, which exceed the content of al-Dāni’s al-Taysīr. It has been understood that Ibn al-Jazarī rejected all eleven of these qirāʾāt wajihs. It is also observed that majority of scholars who have written on the topic of qirāʾāt differences tend to align more closely with the perspective of Ibn al-Jazarī than with that of al-Shātibī on these matters. Furthermore, these wajihs, while representing divergent perspectives between these two pivotal figures, constitute peripheral elements within the overreaching tradition of qiraʾat differences. The article concludes that these disagreements do not compromise the overall reliability of the qiraʾat. It has also been observed that recitation schools may imitate or recognize another school as more authoritative. Despite the incorporation of al-Shātibī's transmissions within established works on qiraʾat, significant divergences emerge concerning these wajihs. A prevailing opposition to al-Shātibī's methodologies pertaining to articulation and performance is evident. This opposition has been observed across a range of settings including all schools, professions, and the ten canonical readings known as ‘asharah’. It is also evident in various approaches to approximation, referred to as ‘taqrīb’. In this regard, it is also observed that in Turkey, the application of al-Shātibī’s is not a central tenet, while the transmissions of Ibn al-Jazarī’s are more frequently adheret to.

Anahtar Kelimeler

Qiraat , Shātıbī , Ibn al-Jazari , disagreement , criticism , Taḥrīrāt

Kaynakça

• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (Aralık 2018), 84-95.
• Akdemir, Mustafa Atilla. Tecvîd-i Mâhir. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
• Başal, Abdulhalim. “Ḥırzü’l-emânî’nin et-Teysîr’e Kıyasla Ziyadeleri: Türleri ve Pratikteki Durumları Üzerine Bir İnceleme”. 13. Uluslararası Sosyal Bilimler ve Eğitim Bilimleri Sempozyumu (USVES) Özet Kitapçığı. ed. Tuğrul Gökmen Şahin. 77-78. Elazığ: Asos Yayınevi, 2022.
• Başal, Abdulhalim. “Şâtıbî’nin (öl. 590/1194) Ḥırzü’l-emânî’de (eş-Şâṭıbiyye) Tażʻîf Ettiği Vecihler ve Bu Vecihlerin Günümüz Kıraat Tedrisatı Pratiğine Yansıması”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/2 (2022), 699-716. https://doi.org/10.18505/cuid.1147097
• Başal, Abdulhalim. Endülüs Kıraat Ekolü: Tarihi, Kaynakları ve Yöntemleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• Bennâ, Şihâbüddîn ed-Dimyâtî. İtḥâfü fużalâi’l-beşer fî’l-ḳırâʾâti-erbeaʻte ʻaşer. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Ca‘berî, Ebû İshâk. Şerḥu’l-Caʻberî ʻalâ metni’ş-Şâṭıbiyye: Kenzü’l-meʿânî fî şerḥi Ḥırzi’l-emânî. thk. Ferġalî Seyyid ʻArbâvî. 5 Cilt. Gize: Mektebetü Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Türâs, 2011.
• Dabbâʻ, Ali Muhammed. İrşâdü’l-mürîd ilâ maḳṣûdi’l-Ḳaṣîd. thk. Cemâl es-Seyyid Rıfâʻî eş-Şâyib. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2011.
• Dânî, Ebû Amr. Câmi‘u’l-beyân fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘i’l-meşhûra. thk. Muhammed Saddûk el-Cezâirî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2005.
• Dânî, Ebû Amr. et-Teysîr fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘. nşr. Otto Pretzl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabiyye, 1984.
• Emîn Efendi, Molla Mehmed. ʻUmdetü’l-ḫullân fî îżāḥi Ẕübdeti’l-ʿirfân. Mehmet Çaba. 2 Cilt. İstanbul: Hacıveysizade İlim ve Kültür Vakfı Yayınevi, 2021.
• Fâsî, Ebû Abdillah. İbrâzü’ż-żamîr min esrâri’t-taṣdîr. thk. Yusuf eş-Şihâb. Kahire: Mektebetü’l-Hayriyye, 2020.
• Hamdullah Efendi. Füyûżu’l-itḳān fî vücûhi’l-Ḳur’ân. thk. Mehmet Çaba. İstanbul: Hacıveysizade İlim ve Kültür Vakfı Yayınevi, 2019.
• Hıfzî Efendi, Mehmed Ârif. Muġni’l-ḳurrâ fî şerḥi muḫtâru’l-iḳrâ. Dubai: Câize’d-Dubâi, 2024.
• İbn Berrî, Ebü’l-Hasen et-Tâzî. ed-Dürerü’l-levâmiʻ fî aṣli maḳrai’l-İmâm Nâfiʻ. thk. Tevfîk el-Abkarî. Ribat: Medresetü İbni’l-Kâdî li’l-Kırâ’ât, 2020.
• İbn Şüreyh, Ebû Abdillah. el-Kâfî fi’l-ḳırâ’âti’s-sebʻ. thk. Ahmed Muhammed Abdüsselâm eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Bâziş, Ebû Ca‘fer. el-İḳnâʿ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Cemâlüddîn Muhammed Şeref. Tanta: Dâru's-Sahabe li't-Türâs, 2003.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr. Ecvibetü’l-İmâmi’bni’l-Cezerî ʻale’l-mesâili’t-tebriziyye fi’l-ḳırâ’ât. thk. Abdülaziz ez-Zuʻbî. Beyrut: Müessesetü’d-Duhâ, 2016.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr. en-Neşr fi’l-ḳırâ’âti’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed Dabba. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr. Taḳrîbü’n-Neşr fi’l-ḳırâ’âti’l-‘aşr, thk. Ali Abdülkuddûs. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2013.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr. Ṭayyibetü’n-Neşr fi’l-ḳırâ’âti’l-‘aşr. thk. Eymen Rüşdî Süveyd. Dımeşk: Mektebetü İbni’l-Cezerî, 2012.
• Kâdî, Abdülfettâh Abdülganî. el-Vâfî fî şerḥi’ş-Şâṭıbiyye fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî, 1992.
• Kâdî, Ebû Zeyd Abdurrahman. Beyânü’l-ḫilâfi ve’t-teşhîr ve mâ veḳaʻa fi’l-Ḥırzi mine’z-ziyâdâti ʻale’t-Teysîr. thk. Muhammed Bûturbûş. Fas: Bucephale, 2016.
• Kettânîzâde, Muhammed en-Nâimî. Mütḳinü’r-rivâye fî ʻulûmi’l-ḳırâ’e ve’d-dirâye. thk. Ömer Türkmen. Bursa: Emin Yayınları, 2024.
• Mağribî, Hâşim b. Muhammed. Ḥıṣnü’l-ḳāri fi’ḫtilâfi’l-meḳārî. thk. Habîbullâh b. Sâlih es-Sülemî. Beyrut: Dâru’l-Ahyâb, 2012.
• Makdisî, Ebû Şâme. İbrâzü’l-me‘ânî min Ḥırzi’l-emânî fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘. thk. İbrahim Atve İvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, ts.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs. Şerḥu’l-Hidâye. thk. Hâzim Saîd Haydar. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib. et-Tebṣıra fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Muhammed Gavs en-Nedvî. Bumbai: ed-Daru’s-Selefiyye, 1982.
• Miknâsî, İbnü’l-Kâdî, el-Fecru’s-sâṭiʻ ve’ż-żiyâu’l-lâmiʻ fî şerḥi’d- Düreri’l-levâmiʻ. thk. Ahmed b. Muhammed el-Bûşhi. 4 Cilt. Marakeş: el-Matba ve’l-Verrâk el-Vataniyye, 2007.
• Mintûrî, Ebû Abdillâh. Şerḥu’d-Düreri’l-levâmiʻ fî aṣli maḳrai’l-İmâm Nâfiʻ. thk. Sıddıkî Seydî Fevzî. b.y: y.y., 2001.
• Muhammed Mekkî, Nasr el-Cüreysî. Nihâyetü’l-ḳavli’l-müfîd fî ʻilmi’t-tecvîd. Mısır: Mektebetü’s-Safâ, 1999.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Hâdî: Şerḥu Ṭayyibeti’n-Neşr fî’l-ḳırâʾâti’l-ʻaşr ve’l-keşf ʻan ʻileli’l-ḳırâʾâti ve tevcîhihâ. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1997.
• Mürbeytarî, Ebü’l-Abbas. Mühnedü’l-ḳâżıbî fî şerḥi ḳaṣîdi’ş-Şâṭıbî. thk. Yusuf b. Muslih er-Raddâdî. Suudi Arabistan: Dâru İbnü’l-Cevzî, 2016.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kâsım. Şerḥu Ṭayyibeti’n-Neşr. thk. Mecdî Muhammed Sürûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Özgören, Adem. Ṣuveru’l-ʻaşera. İstanbul: y.y., 2015.
• Pâlûvî, Abdülfettâh. Ẕübdetü’l-ʻirfân fî vücûhi’l-Ḳur’ân. thk. Mustafa Atilla Akdemir. 2. Cilt. Dubai: Câizetü’d-Dubâî, 2020.
• Pilgir, Muhammed. “İbnu’l-Cezerî’nin Eş-Şâṭıbiyye’nin Muhtevasına İlişkin Taḥrîrât Uygulamaları: Neşr Bağlamında Bir İnceleme”. Hitit İlahiyat Dergisi 22/2 (Aralık 2023), 702-722. https://doi.org/10.14395/hid.1324594
• Safâkusî, Ebü’l-Hasen. Ġaysü’n-nefʻi’l-ḳırâ’âti’s-sebʻ. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 2013.
• Sarakustî, Ebû Tâhir. el-‘Unvân fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘. nşr. Züheyr Gazi Zahid-Halil Atiyye. Suudi Arabistan: 2005.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen. Fetḥu’l-vaṣîd fî şerḥi’l-Ḳaṣîd. thk. Mevlây Muhammed İdrîsî et-Tâhirî. 4 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2002.
• Şahin, Ali. el-Vücûhâtü’l-Ḳur’âniyye ʻale’l-eimmeti’l-ʻaşrati min ṭarîḳi’t-Teysîr indirâcen. İstanbul: Dâru’l-Kurrâ , 2014.
• Şaʻle, Ebû Abdillâh el-Mevsılî. Kenzü’l-meʿânî fî şerḥi Ḥırzi’l-emânî. thk. Muhammed İbrahim el-Meşhedânî. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Bereke, 2012.
• Şâtıbî, Kâsım b. Fîrruh. Ḥırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî fi’l-ḳırā’āti’s-seb‘. nşr. Muhammed Temîm. Medine: Mektebetü Dâru’l-Hüdâ, 2010.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvîd Istılahları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.