Büveyhîler’le Bahreyn Karmatîleri Arasındaki Siyasi İlişkiler ve Bunun Irak İle Yakın Çevresindeki Yansımaları

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 184 - 208, 23.09.2021

Hanoğlan Hacıyev , Reşat Ahmet Ağaoğlu

https://doi.org/10.51702/esoguifd.947713

Cited By: 1

Öz

334 (945-946) tarihinde Bağdat’a girerek hanedanın Irak kolunu tesis eden Deylem asıllı Büveyhîler’le Bahreyn Karmatîleri arasındaki siyasi ilişkiler inişli çıkışlı seyretmiştir. Zeydî-Şiî mezhebine mensup bir hanedan olan Büveyhîler’le Karmatîler arasındaki ilişkilerde önceleri savaşlar belirleyici rol oynamıştır. Irak Büveyhî hükümdarı Muizzüddevle döneminde Büveyhî orduları, 340 (951) yılında Basra önlerinde Umman hükümdarı ve Hecer (Bahreyn) Karmatîleri’nden oluşan müttefik kuvvetleri mağlup etmiş ve bundan yaklaşık on beş yıl sonra Umman’ı ele geçirerek Karmatîler’in buradaki hâkimiyetine son vermiştir. Muizzüddevle’den sonraki Irak Büveyhî hükümdarlarından İzzüddevle Bahtiyâr ve Adudüddevle dönemlerinde Büveyhîler’le Bahreyn Karmatîleri arasındaki ilişkilerin iyi düzeyde olduğunu söylemek mümkündür. Bahreyn Karmatîleri’nin Irak bölgesindeki nüfuzuna en ciddi darbe, Büveyhî hükümdarı Samsâmüddevle’nin hakimiyeti döneminde Câmiayn savaşı ile vurulmuş ve bundan sonra Bahreyn Karmatîleri’nin Irak bölgesindeki nüfuzu sona erdirilmiştir (375/985). Yukarıdaki konuları ele alan bu makalede Irak Büveyhîleri’nin Bahreyn Karmatîleri ile olan siyasi ilişkileri farklı yönleri ile incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Büveyhîler, Karmatîler, Abbâsîler, Irak, Umman, Bahreyn

Political Relations Between the Buwayhids and the Qarmatians of Bahrain, and Its Reflections on Iraq and Its Close Environs

Öz

The political relations between the Buwayhids, who were of Daylamite origin and entered Baghdad in 334 (945-946) and established the Iraqi branch of the dynasty, and the Qarmatians of Bahrain followed a bumpy course. In the past, the wars played a decisive role in the relations between the Buwayhids, a dynasty belonging to the Zaydī-Shī'a sect, and the Qarmatians. During the period of Iraqi Buwayhid ruler Mu’izz al-Dawla, the Buwayhid armies defeated the allied forces consisting of the Oman ruler and the Qarmatians of Hadjar (or Bahrain) in front of Basra in 340 (951); and approximately fifteen years later, they captured Oman and ended the Qarmatians' sovereignty there. It is possible to say that the relations between the Buwayhids and the Qarmatians of Bahrain were at a good level during the reign of Izz al-Dawla Bakhtiyar and Adud al-Dawla, who are the rulers of the Iraqi Buwayhids, after Muizz al-Dawla. The most serious blow to the influence of the Qarmatians of Bahrain in Iraq was struck by the Battle of Djāmiayn in the period of the sovereignty of Samsām al-Dawla; and after this, the domination of the Qarmatians in Iraq was ended (375/985). In this article which deals with the above issues, the political relations of the Iraqi Buwayhids with the Qarmatians of Bahrain have been examined from various aspects.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Buwayhids, Qarmatians, ʿAbbāsids, Iraq, Oman, Bahrain

Kaynakça

• Aktan, Ali. “Mu’tazıd-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/383-384. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Âli Selhâm, Hüseyin b. Hasan. Sâhilu’l-Karâmita: Dirâsetun târîhiyyetun li- Karâmitati Hecer h. 281-378. Beyrut: Dârü’r-râfideyn, 1. Basım, 1435/2014.
• Antâkî, Yahyâ b. Saîd b. Yahyâ. Târîhu’l-Antâkî el-ma’rûf bi-sılati târîhi Ûtîhâ. nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Trablus: Jarrous Press, 1990.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed, el-Cemâhir fi’l-cevâhir. thk. Yûsuf el-Hâdî. Tahran: Şeriket-i intişârât-i ilmî ve ferhengî, 1. Basım, 1416/1995.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed. el-Âsâru’l-bâkiye ani’l-kurûni’l-hâliye. nşr. C. Eduard Sachau. Leipzig: Otto Harrassowitz, 1923.
• Canard, M. “Al-Djannâbî, Abû Tâhir”. The Encyclopaedia of Islam (New Edition). ed. B. Lewis vd.. 2/452-454. Leiden: Brill, 1991.
• Carra De Vaux, B. – Hodgson, M.G.S. “Al-Djannâbî, Abû Sa’îd Hasan b. Bahrâm”. The Encyclopaedia of Islam (New Edition). ed. B. Lewis vd.. 2/452. Leiden: Brill, 1991.
• Doğan, İsa. “Hasan el-Utrûş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/356-358. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ebü’l-Fidâ, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. nşr. Mahmûd Deyyûb. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1417/1997.
• el-Câmi’ fî ahbâri’l-Karâmita fi’l-Ahsâ–eş-Şâm–el-Irâk–el-Yemen. der. ve nşr. Süheyl Zekkâr. Dımaşk: Dâru Hassân, 3. Basım, 1407/1987).
• Ekinci, Abdullah. Ortadoğu’da Marjinal Bir Hareket: Karmatîler (Ortadoğu’da İlk Sosyalist Yapılanma). Ankara: Odak Yayın Evi, 2005.
• Ekinci, Abdullah. “Irak-Suriye Bölgesinde Abbasi-Karmati Mücadelesi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2002), 83-106.
• Goeje, Michael Jan de. el-Karâmita: Neş’etuhum, devletuhum ve alâkâtuhum bi’l-Fâtimiyyîn. trc. ve nşr. Hüseynî Zîne. Beyrut: Dâru İbn Haldûn, 1. Basım, 1978.
• Güner, Ahmet. “Mâverdî’nin Hilafet Kuramının Tarihsel Arkaplanına Bir Bakış (II)”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2003), 227-252.
• Güner, Ahmet. Büveyhîler’den Adudüddevle ve Dönemi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Güner, Ahmet. Büveyhîlerin Şiî-Sünnî Siyaseti. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 1999.
• Hacıyev, Khanoghlan. Irak Büveyhîleri’nin Kuruluşu ve Muizzüddevle Dönemi (334-356/945-967). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Halm, H. “Zakarawayh b. Mihrawayh”, The Encyclopaedia of Islam (New Edition). ed. C.E. Bosworth vd.. 11/405. Leiden: Brill, 2002.
• Hasenî, Ebü’l-Abbas. Kitâbü’l-mesâbîh (Ahbâru eimmeti’z-Zeydiyye fî Taberistân ve Deylemân ve Gîlân içinde). haz. ve nşr. Wilferd Madelung. Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1987.
• Hemedânî, Muhammed b. Abdilmelik. Tekmiletü târîhi’t-Taberî (Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, 11. cilt içinde). nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Beyrut: Dâru Süveydân, ts.
• Hizmetli, Sabri. “Karmatîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/510-514. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman. Dîvânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî târîhi’ı-Arab ve’l-Berber ve men âsarahum min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. thk. Halîl Şehâde - Süheyl Zekkâr. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1421/2000.
• İbn Hallikân, Ebü'l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâ’ü enbâ’i’z-zamân. nsr. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968-1972.
• İbn Hamdûn, Muhammed b. el-Hasen b. Muhammed b. Alî. et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye. nşr. İhsan Abbas, Bekir Abbas. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1996.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Dâru Hicr, 1. Basım, 1417-1420/1997-1999.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya’kûb. Tecâribü’l-ümem ve teâkibü’l-himem. nşr. Seyyid Kesrevî Hasan. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1424/2003.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1413/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. nşr. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî - Muhammed Yûsuf ed-Dekkâk. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1407-1424/1987-2003.
• İbnü’l-Kalânisî, Ebû Ya’lâ Hamza b. Esed b. Alî, Târîhu Dımaşk. nşr. Süheyl Zekkâr. Dımaşk: Dâru Hassân, 1. Basım, 1403/1983.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddîn Ömer b. Muzaffer. Târîhu İbni’l-Verdî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1417/1996.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. nşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 18 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1412/1992.
• İbnü’l-İmrânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-İnbâ fi’t-târîhi’l-hulefâ. nşr. Kâsım es-Sâmerrâî. Kahire: Dârü’l-âfâki’l-Arabiyye, 1. Basım, 1419/1999.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Me’âsirü’l-inâfe fî me’âlimi’l-hilâfe. nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, ts.
• Khan, M.S. “The Early History of Zaydî Shî’ism in Daylaman and Gilan”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 125 (1975), 301-314.
• Kitâbü’l-uyûn ve’l-hadâik fi ahbâri’l-hakâik. nşr. Ömer es-Saîdî. 4/I-II Cilt. Dımaşk: y.y., 1972.
• Madelung, Wilferd. “Karmatî”. The Encyclopaedia of Islam (New Edition). ed. C.E. Bosworth vd.. 4/660-665. Leiden: Brill, 1997.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. İttiâzü’l-hunefâ’ bi-ahbâri’l-e’immeti’l-Fâtımiyyîn el-hulefâ. 3 Cilt. nşr. Cemâleddin eş-Şeyyâl - Muhammed Hilmî Muhammed Ahmed. Kahire: el-Meclisü’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1416/1996.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’z-zeheb ve me’âdinü’l-cevher. thk. Kemal Hasan Mer’î. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1. Basım, 1425/2005.
• Muhammed Ali, Vefa. el-Hilâfetü’l-Abbâsiyye fî ahdi tasalluti’l-Büveyhiyyîn. İskenderiye: el-Mektebü’l-câmii’l-hadîs, 1991.
• Müneymine, Hasan. Târîhu’d-devleti’l-Büveyhiyye es-siyâsî ve’l-iktisâdî ve’l-ictimâî ve’s-sekâfî: Mukâtaatü Fâris 334-447/945-1055. Beyrut: ed-Dârü’l-Câmi’iyye, 1407/1987.
• Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. nşr. Müfîd Kumeyha, Abdülmecîd Turhaynî, Necîb Mustafa Fevvâz vd.. 33 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1424/2004.
• Öz, Mustafa. “Cennâbî, Ebû Saîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/371. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Öz, Mustafa. “Cennâbî, Ebû Tâhir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/372-373. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özaydın, Abdülkerim. “Berîdîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/501-502. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Özaydın, Abdülkerim. “Muktedir-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/144-145. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müktefî-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/534-536. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Rûzrâverî, Ebû Şücâ’ Zahîrüddîn Muhammed b. Hüseyn. Zeylü tecâribi’l-ümem (Tecâribü’l-ümem ve teâkibü’l-himem, 6. cilt içinde). nşr. Seyyid Kesrevî Hasan. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1424/2003.
• Sâbî, Ebû İshâk İbrâhim b. Hilâl, Kitâbü’l-münteza’ mine’l-cüz’i’l-evvel mine’l-kitâbi’l-ma’rûf bi’t-Tâcî fî ahbâri’d-devleti’d-Deylemiyye (Ahbâru eimmeti’z-Zeydiyye fî Taberistân ve Deylemân ve Gîlân içinde). haz. ve nşr. Wilferd Madelung. Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1987.
• Sâbî, Ebü’l-Hüseyn Hilâl b. Muhassin b. İbrâhîm. el-Cüz’ü’s-sâmin min târîhi’s-Sâbî (Tecâribü’l-ümem ve teâkibü’l-himem, 7. cilt içinde). nşr. Seyyid Kesrevî Hasan. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1424/2003.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu. Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a’yân. nşr. Muhammed Berekât, Kâmil Muhammed el-Harrât, Ammâr Rayhâvî vd.. 23 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-âlemiyye, 1. Basım, 1434/2013.
• Sourdel, D. “Al-Barîdî”, The Encyclopaedia of Islam (New Edition). ed. H. A. R. Gibb vd.. 1/1046-1047. Leiden: Brill, 1986.
• Sûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ. Ahbârü‘r-Râzî Billâh ve’l-Müttakkî Lillâh ev târîhu’d-devleti’l-Abbâsiyye min sene 322 ilâ sene 333 hicriyye min Kitâbi’l-Evrâk. nşr. J.Heyworth Dunne. Beyrut: Dârü’l-mesîra, 3. Basım, 1403/1983.
• Tenûhî, Ebû Alî el-Muhassin b. Alî el-Kâdî. Nişvârü’l-muhâdara ve ahbârü’l-müzâkere. nşr. Abbûd es-Şâlcî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1971-1973.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Mu’cemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Mu’cemü’l-üdebâ’. nşr. Ahmed Ferîd Rifâî. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-Me’mûn, 1355-1357/1936-1938.
• Yazıcı, Tahsin. “Deylem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/263-265. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Batîha”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/195-196. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yılmaz, Saim. Mu’tazıd ve Müktefî Döneminde (279-295/892-908) Abbâsîler. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2006.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-ʿİber fî haberi men ġaber. nşr. Ebû Hâcer Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1405/1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru A’lâmi’n-nübelâ. nşr. Suayb el-Arnaût vd.. 23 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1401-1405/1981-1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1406-1421/1986-2000.