Zemahşerî’nin el-Minhac fî Usûli’d-Din Adlı Eseri ve Beyan Üslubu

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 378 - 396, 23.09.2021

Hüseyin Avcı

https://doi.org/10.51702/esoguifd.958674

Öz

İslamî ilimler başta olmak üzere Arap edebiyatı, belagat, nahiv ve sözlükçülük alanlarında yazdığı eserlerle yaşadığı çağa damga vuran Zemahşerî, sadece o döneme değil günümüz ilim ve fikir dünyasına da ışık tutmuştur. Bir ilim ve kültür merkezi olması yanında Mu’tezile itikadının kalesi konumunda olan Harezmde doğup yetişen Zemahşerî, itizalî fikirlerini devasa eseri Keşşâfta ayrıntılı olarak serdetmiş, bununla birlikte Mutezile itikadının ilke ve esaslarını konu edindiği müstakil bir akaid eseri de kaleme almıştır. Çalışmamıza da esas olan el-Minhâc fî Usûli’d-Dîn adlı bu eser imamet meselesi dışında kelama dair tüm konuları mündemiç olup, soru cevap üslubuyla veciz bir şekilde kaleme alınmıştır. İtikadî meselelere yaklaşımında nasslar ışığında akla ve duyulara öncelik veren Zemahşerî ve Mu’tezile kelamcıları, İslâm dininde iman esaslarının temellendirilmesi, sistematik hale getirilmesi, izah ve ispat edilmesi, karşı delil ve fikirlerin çürütülmesini kendilerine vazife kabul etmişlerdir. Zemahşerî’nin günümüze kadar ulaşabilen eserlerinden biri olan el-Minhâc, küçük bir risale mahiyetinde olup, müellif İslam inanç esaslarına dair görüş ve kabullerini Kur’ân ayetleri, hadisler ve en çok da aklî çıkarımlarla ispat yolunu seçmiştir.

Anahtar Kelimeler

Zemahşerî, Kelam, Mu’tezile, el-Minhâc, Fenkale

Zamakhshari's Work titled al-Minhac fî Usûli'd-Din and his Statement Style

Öz

Zemahşerî, who marked his age with his works in the fields of Islamic sciences, Arabic literature, rhetoric, nahiv and lexicography, shed light not only on that period but also on the world of science and ideas today. Zemahşerî, who was born and raised in Harezm, which is the castle of his belief in Mu'tazil, as well as being a center of science and culture, has detailed his theological ideas in his gigantic work, Keşşâf. This work named al-Minhac fî Usûli'd-Dîn, which is the basis of our study, has all the issues related to kalam except the issue of imam, and has been written concisely in a question-and-answer style. Zamakhshari and Mu'tezile theologians, who prioritize reason and senses in their approach to religious issues, accepted it as their duty to justify, systematize, explain and prove the principles of belief in Islam, and refute the counter evidence and ideas. Al-Minhaj, one of the works of Zamakhshari that has survived until today, is a small treatise and the author chose to prove his views and acceptances on the principles of Islamic belief through Qur'anic verses, hadiths and mostly rational deductions.

Anahtar Kelimeler

Zemahşerî, Theology, Mutazila, al-Minhac, Fenkale

Kaynakça

• Abdurrazzâk, b. el-Hemmâm es-San’ânî. Musannef. thk. Habiburrahman el-‘Azamî, 12 cilt Pakistan: el-Meclisu’l-Ilmî, 1972.
• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfu’l-hafâ. 1. Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, h.1351.
• Amânî, Abdurrahman Tevfîk. Edevâtu’l-İstifhâm; Dirâsetun İhsâiyyetun Mukâranetun, Ürdün: Ürdün Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008
• Bolelli, Nusrettin. Belagat (Beyân, Meâni, Bedî’) Arap Edebiyatı. İstanbul: MÜİF Vakfı Yayınları, 2017.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî, thk. Ebû Suhayt el-Kermî, Riyad: Beytu’l-Efkâr, 1998.
• Bulut, Ali. Belâgat Meânî-Beyân-Bedî’. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• Cârim, Ali el- & Emin, Mustafa. el-Belâğatu’l-vâzıha el-beyân-el-meânî-el-bedî’, Londra: Dâru’l-Meârif, 1999.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Zemahşeri ve Tefsiri”. Diyanet Dergisi 19/1 (Ocak, 1983), 59-96.
• Civelek, Yakup. “Arap Dilinde Naht ve Kelime Türetmede Naht Yönteminin Kullanımı”. Nüsha III/10,(Yaz 2003), 97-118.
• Cûdî, Abdulaziz Cûdî. Uslûbu’l-fenkale ınde’z-Zemahşerî fî tefsîrihi ve beyânu hasâisıhî ve fevâidih. https://tafsir.net/article/5212/aslwb-alfnqult-and-az-zmkhshry-fy-tfsyrh-wbyan-khsa-is-h-wfwa-id-h; 03.03.2021.
• Cüveynî, Mustafa ed-Dâvî. Menhecu’z-Zemahşerî fi tefsîri’l-Kur’âni ve beyâni İ‘câzihî. Mısır: Dârul-Meârif, 2. Basım, ts.
• Çelebi, İlyas. “Mu’tezile”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/391-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Dayf, Abdüssettâr. Dîvânu’z-Zemahşerî. Kahire: Muessesetu’l-Muhtâr, 1425/2004.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Sıdkı Cemil el-Attâr, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.
• Habenneke el-Meydânî, Abdurrahman Hasan. el-Belâgatül-‘Arabiyye üsüsühâ ve ulûmuhâ ve fünûnuhâ. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Hamevî, Yâkût. Mu‘cemu’l-udebâ irşâdu’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. 6. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslami, 1993.
• Huyemî, Fâtıma Yusuf. Dîvânu Cârillah ez-Zemahşerî. Beyrut: Dâru Sâdır, 2008.
• İbn Kutluboğa, Ebu’l-Fidâ Zeynuddin Kasım. Tâ’cu’t-teracim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Beyrut: Daru’l-Kalem, 1992.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekr. Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zemân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Hişâm Cemaluddin el-Ensari. Muğni’l-lebîb an kutubi’l-eârîb. 2 cilt thk. Mâzin el-Mübarek, Muhammed Ali Hamdullah. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1964.
• Kahayev, Amir. “Arap Dilinde Naht Olgusu (İbn Fâris Örneğinde)”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (Haziran 2019), 31-48.
• Kayapınar, Mustafa. Belağatta Talebî İnşâ. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Kazvînî, Cemaluddin Muhammed b. Abdurrahman el-Hatib. el-Îzâh fî ‘ulûmi’l-belâğa. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Ilmiyye, 2002.
• Kıftî, el-Vezîr Cemalüddîn Ebi’l-Hasen Ali b. Yusuf. İnbâhu’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nuhât. 3. Cilt. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1986.
• Muhammed İbrahim Muhammed Şerif. Esâlîbu’l-İstifhâm fi’l-Bahsi’l-Belâğî ve Esrâruhâ fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İslamabad: el-Câmiatu’l-İslâmiyyetu’l-Âlemiyye, Doktora Tezi, 2006.
• Neccâr, Abdulhamid Kâsım. ez-Zemahşerî âsâruhû ve menhecuhu’n-nahvî. Trablus: Câmiatu’l-Fâtih, Yüksek Lisans Tezi, 1982.
• Nizâr ‘Atallah Ahmed Salih. “Fenkulâtu’z-Zemahşerî el-belâğıyyeti fî sûrati Yûsuf (as)”, Mecelletu’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye 16. Sayı (2017), 49-98.
• Oğuz, Orhan. “Arapçada Naht Yöntemi ile Kelime Türetilmesi”. Marife 16/1 (Yaz 2016), 9-17.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Naht”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/310-311 İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özek, Ali. “el-Keşşaf”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/329-330. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Öztürk, Mustafa & Mertoğlu, M. Suat. “Zemahşerî”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/235-238, İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Saraç, Mehmet Ali Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2004.
• Sekkâkî Ebû Ya‘kûb Sirâcuddîn Yûsuf b. Ebî Bekr b. Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâhu’l-ulûm, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’İlmiyye, 1987.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. 5 cilt. thk. Abdusselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1988.
• Suyûtî, Abdurrahman Celaluddin. Buğyetu’l-vu‘ât fî tabakâti’l-luğaviyyîne ve’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Halep: Matba‘atu Îsâ el-Albânî, 1384/1965.
• Şatrah, Ahmed Şerif. “Meâni’l-İstifhâm fî Şi’ri Câri’llah Mahmûd b. Omer ez-Zemahşerî;Dirâsetun Uslûbiyyetun” Havliyyât Câmiati Guelma Li’l-Luğât ve’l-Âdâb Sayı:12 Cezayir (Aralık, 2015), 397-413.
• Tekin, Abdülkadir. “Zemahşeri’nin Ahkâm Ayetlerini Yorumlama Metodu Bağlamında Fıkıhçı Kişiliği-el-Keşşâf Örneği”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/10 (Haziran 2018), 213-260.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, Camiu’t-Tirmizî, Riyad: Beytu’l-Efkâr ed-Devliyye, 1999.
• Tûfî, Necmuddin Ebî’r-Rabî’ Süleyman b. Abdulkavî b. Abdulkerim b. Saîd. Şerhu muhtasari’r-ravza. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 2. Basım. Suudi Arabistan; Vezâratu’ş-Şuûni’l-İslâmiyyeti ve’l-Evkâfi ve’d-Da’veti ve’l-İrşâd, 1419/1998.
• Urgan, Zeki. Zemahşerî’nin Nübüvvet Anlayışı, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. 2019.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/196-203. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Sarfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/140-141, İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yurdagür, Metin. Kelam Tarihi Ekoller-Şahıslar-Eserler. 2. Basım. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
• Yüce, Nuri. “Zemahşeri Hayatı ve Eserleri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 26/1 (1993), 289-316.
• Zemahşerî, Carullah Mahmûd b. Omer. el-Minhâc fî usûli’d-din. thk. Abbas Huseyn İsâ Şerafuddin. San’â: Mektebetu Merkezi Bedri’l-Ilmî ve’s-Sekâfî, 2004.
• Zemahşerî, Carullah Mahmûd b. Omer. el-Keşşâf. 1. Cilt, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları: 70, 2020.
• Zerkânî, Âdil Râzî Câbir. “el-Fenkaletu ınde’z-Zemahşerî beyn’d-Delâleti ve’l-Hıcâc”. Lark li’l-Felsefeti ve’l-Lisâniyyâti ve’l-Ulûmi’l-İctimâ’ıyye 7/15 (2015), 1-23.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. 4 cilt. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Mektebetu Dâri’t-Turâs, ts.