Perceived Freedom-Religion Relationship Scale (PFRRS): A Scale Development Study

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 307 - 337, 15.03.2025

Nazım Karadağ , Gültekin Eroğlu

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1566565

Öz

This article introduces a scale developed as part of doctoral dissertation titled “A Sociological Research on the Relationship Between Freedom and Religion from the Perspective of University Students”. While religion manifests itself through “attachment”, freedom is defined by the Notion of “non-restriction”. When the concepts of freedom and religion are considered together, seemingly paradoxial questions arise, such as “Does religion restrict freedom?”, or “Does religion enable freedom?” The researcher observed that objective answers to these questions are elusive, as the relationship between freedom and religion is perceived differently by individuals and may have multiple dimensions. Consequently, a need emerged for a scale to conduct sensitive and quantitative field studies on the freedom-religion relationship. In this context, the “Perceived Freedom-Religion Relationship Scale (PFRRS)” was developed. The aim of the study is to present the development process and results of a scale that measures how the relationship between freedom and religion is perceived across different dimensions. To uncover social reality regarding human-perceived phenomena or the relationships between concepts, qualitative studies are often necessary. With this awareness, a qualitative study was conducted as a preliminary phase following a comprehensive literature review, contributing significantly to the scale’s validity and development. The findings of this qualitative study informed the creation of an item pool. Before full-scale implementation, a pilot study involving 30 students was conducted, and expert opinions were sought. Based on the feedback from experts and the pilot study results, a 35-item draft scale was prepared. The study population consisted of students at İnönü University, with a sample of 550 students selected through random sampling. Of the participants, 51.5% (n=283) were female, and 48.5% (n=267) were male. The age range of university students aligns with the late stage of youth, a period characterized by identity exploration and existential definition. As university students tend to actively engage with issues of thought and belief, they were deemed an appropriate sample for the study. The finalized 35-item scale was administered to the sample, and the collected data were analyzed using SPSS 2022 software. The Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) value was calculated as .817, indicating adequacy. Exploratory Factor Analysis (EFA) and Confirmatory Factor Analysis (CFA) were subsequently performed, alongside reliability assessments. EFA revealed a three-dimensional structure consisting of 17 items (items with a total correlation value above .50). The CFA fit indices were calculated as follows: χ²/df= 2.866; SRMR= .060; RMSEA= .058; NFI= .882; NCFI= .784; CFI= .919; GFI= .932. Reliability analysis demonstrated acceptable levels, with Cronbach’s alpha coefficients of .795 (individual dimension), .742 (social dimension), and .784 (political dimension). Test-retest reliability coefficients were .86 (individual dimension), .84 (social dimension), and .88 (political dimension). As a result, the “Perceived Freedom-Religion Relationship Scale” (PFRRS), consisting of 17 items across three dimensions—individual religious freedom (4 items), social religious freedom (5 items), and political religious freedom (8 items)—was developed as a novel and valid data collection tool.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Religion, Freedom, University Youth, Perception of Freedom and Religion, Scale Development

Etik Beyan

This article is extracted from my doctorate dissertation entitled “A Sociological Research on the Relationship of Freedom and Religion in the Perspective of University Students”, supervised by Dr. Gültekin Eroğlu (Ph.D. Dissertation, İnönü University, Malatya/Türkiye, 2024). The data used in this study were collected under ethics committee approval granted by İnönü University Rectorate Social and Human Sciences Research Ethics Committee, dated 24.12.2021, with decision number E.124676. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

The authors acknowledge that they received no external funding in support of this research.

Algılanan Özgürlük-Din İlişkisi Ölçeği (AÖDİÖ): Bir Ölçek Geliştirme Çalışması

Öz

Bu makale, “Üniversite Öğrencilerinin Perspektifinde Özgürlük ve Din İlişkisi Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma” başlıklı doktora tezi için üretilmiş bir ölçek çalışmasını bilim dünyasına tanıtmak üzere hazırlanmıştır. Din “bağlanma” ile varlığını ortaya koyarken özgürlük “engellenmeme” ile kendisini tanımlamaktadır. Özgürlük ve din kavramları bir arada düşünüldüğünde ortaya çıkan ilişkiden tezat gibi duran “Din, özgürlüğü sınırlandırır mı?” ya da “Din, özgür mü kılar?” tarzında sorular karşımıza çıkmaktadır. Bu sorulara objektif cevapların verilemeyeceği, özgürlük-din ilişkisinin bireylerce farklı algılandığı ve farklı boyutlarının olabileceği araştırmacı tarafından sezilmiştir. Bu sebeple özgürlük-din ilişkisi üzerine hassas ve nicel saha çalışmaları yapabilmek amacıyla bir ölçeğe ihtiyaç duyulmuştur. Bu bağlamda ölçek geliştirme çalışması yapılmıştır. Araştırma için geliştirilen ölçeğin adı “Algılanan Özgürlük-Din İlişkisi Ölçeği (AÖDİÖ)”dir. Çalışmanın amacı, özgürlük ve din ilişkisinin hangi boyutlarda ve nasıl algılandığını ölçebilecek bir ölçek geliştirme sürecini ve sonuçlarını ortaya koymaktır. İnsanın kaynaklık ettiği olaylarda ve bazı konu, kavram ya da ilişkiler üzerine oluşan algılarda sosyal gerçekliğe ulaşmak için nitel çalışmalar yapmak gerekir. Bilinen ve oluşan bu farkındalık ile ilk olarak yapılan literatür çalışmasından sonra ölçeğe ön hazırlık mahiyetinde nitel bir çalışma yapılmıştır. Nitel çalışma ölçek geliştirme aşamasına katkı sağladığı gibi ölçeğin geçerliliği için önemli ve tutarlı sonuçlar vermiştir. Sonrasında, bu nitel araştırmanın verilerinden faydalanarak madde havuzu oluşturulmuştur. Ölçeği geliştirme sürecinde asıl uygulamaya geçmeden önce 30 öğrenciyle pilot uygulaması yapılmış ve uzman görüşlerine başvurulmuştur. Uzman görüşleri ve pilot uygulama sonuçlarına göre 35 maddeden oluşan bir ölçek formuna ulaşılmıştır. Ölçeğin uygulanabilmesi için araştırma evreni olarak İnönü Üniversitesi öğrencileri, örneklem grubu ise bu evrenden tesadüfi örnekleme yöntemi ile seçilmiş 550 öğrenciden oluşmaktadır. Örneklem grubunun %51,5’i (n꞊283) kadın, %48,5’i (n꞊267) ise erkektir. Üniversite öğrencilerinin içinde bulunduğu yaş aralığı gençlik döneminin son evresine denk gelmektedir. Üniversite öğrencileri bu dönemde kişilik ya da kimlik arayışı diyebileceğimiz bir varoluş tanımlamasına ihtiyaç duyarlar. Düşünce ve inanç konusunda kararlı olma girişiminde bulunurlar. Bu gerekçeler doğrultusunda üniversite öğrencileri örneklem olarak tercih edilmiştir. Onay alan 35 maddelik ölçek formu örnekleme uygulanmış ve elde edilen veriler SPSS 2022 programı ile dijital ortama aktarılmıştır. Verilerin KMO değeri .817 olarak bulunmuş, aldığı değer yeterli görülmüştür. Sonrasında ölçeğin açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör analizleri ile güvenirlik hesaplama uygulamaları yapılarak süreç sonlandırılmıştır. Açımlayıcı Faktör Analizi (AFA) (maddeler toplam korelasyon değeri .50 üstü, 17 maddelik, üç boyutlu) ve Doğrulayıcı Faktör Analizleri (DFA) sonucunda hesaplanan uyum indeksi değerleri χ2/sd= 2.866, SRMR= .060, RMSEA= .058, NFI= .882, NCFI= .784, CFI= .919, GFI= .932 bulunmuş ve daha sonrasında da güvenirlik hesaplama uygulamaları yapılmıştır. Cronbach Alpha değerlerinin (bireysel boyutta .795, toplumsal boyutta .742 ve siyasi boyutta .784) ve Test-Tekrar-Test değerlerinin (bireysel boyutta .86, toplumsal boyutta .84 ve siyasi boyutta .88) yeterli düzeyde değerler aldıkları görülmüştür. Sonuç olarak bireysel din özgürlüğü (4 madde), toplumsal din özgürlüğü (5 madde) ve siyasi din özgürlüğü (8 madde) olmak üzere toplamda 17 maddeden oluşan üç boyutlu “Algılanan Özgürlük-Din İlişkisi Ölçeği (AÖDİÖ)” adında özgün bir veri toplama aracı geliştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Din, Özgürlük, Üniversite Gençliği, Özgürlük ve Din Algısı, Ölçek Geliştirme

Etik Beyan

Bu çalışma Dr. Öğr. Üyesi Gültekin Eroğlu danışmanlığında 20/02/2024 tarihinde sunduğumuz “Üniversite Öğrencilerinin Perspektifinde Özgürlük ve Din İlişkisi Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır. Bu çalışmada kullanılan veriler, İnönü Üniversitesi Rektörlüğü Sosyal ve Beşerî Bilimler Bilimsel Araştırma Etik Kurulu tarafından 24.12.2021 tarih ve E.124676 sayılı kararı ile onaylanmış etik kurul izni kapsamında toplanmıştır. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Kaynakça

• Aktan, Coşkun Can. Özgürlük Felsefesi. Ankara: Hukuk Yayınları, 2017.
• Akyüz, Niyazi - Çapcıoğlu, İhsan (ed.). Din Sosyolojisi El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Arslan, Hasan. “Dindarlık Boyutları, Algıları ve Uygulamaları”. Hikmet Yurdu: Düşünce ve Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 4/7 (2011), 39-61.
• Aydın, Mehmet. Din Felsefesi. Ankara: Selçuk Yayınları, 6. Basım, 1997.
• Balcı, Ali. Sosyal Bilimlerde Araştırma. Ankara: Pegem Yayıncılık, 2004.
• Baltacı, Ali. “Nitel Veri Analizinde Miles-Huberman Modeli”. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/1 (2016), 1-15.
• Balyer, Aydın. “Akademik Özgürlük: Türkiye’deki Akademisyenlerin Algıları”. Eğitim ve Bilim 36/162 (2011), 138-148. https://egitimvebilim.ted.org.tr/index.php/EB/article/view/670>
• Baş, Fatih. “Üniversite Öğrencilerinin Sosyal Medya Kullanım Pratikleri ve Sosyal Medyanın Etkilerine Yönelik Görüşleri: ASÜ Örneğinde Bir Araştırma”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/26 (Temmuz 2024), 659-698. https://doi.org/10.53683/gifad.1371532.
• Bayhan, Vehbi. Üniversite Gençliğinde Anomi ve Yabancılaşma: İnönü Üniversitesi Uygulaması. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Bengtsson, Mariette. “How to Plan and Perform a Qualitative Study Using Content Analysis”. Nursing Plus Open 2/2 (2016), 8-14.
• Bergson, Henry. Ahlak ile Dinin İki Kaynağı. çev. Mehmet Karasan. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1962.
• Bryman, Alan - Cramer, Duncan. Quantitative Data Analysis with SPSS Release 10 for Windows. New York: Routledge, 2001. http://www.routledge.com/textbooks/titles/quant10.html.
• Büyüköztürk, Şener vd. Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Pegem Yayınları, 2015.
• Büyüköztürk, Şener. Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı. Ankara: Pegem Akademi, 28. Basım, 2020.
• Ceylan, Yılmaz. Lise Öğrencilerinin Din Algısı. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Comrey, Andrew L. - Lee, Howard B. A First Course in Factor Analysis. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers, 1992.
• Creswell, John W. - Clark, Vicki L. Plano. Karma Yöntem Araştırmaları. çev. Yüksel Dede - Selçuk Beşir Demir. Ankara: Anı Yayıncılık, 2. Basım, 2015.
• Creswell, John W. Qualitative Inquiry and Research Design: Choosing Among Five Approaches. Los Angeles: Sage Publications, 2013.
• Çifçi, Osman Z. “Paul Bloom ve Dini İnançların Ortaya Çıkmasında Evrimsel Rastlantı Tezi”. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish 10/2 (Winter 2015).
• Çokluk, Ömay vd. Sosyal Bilimler İçin Çok Değişkenli İstatistik SPSS ve LISREL Uygulamaları. Ankara: Pegem Akademi, 2021.
• Erdoğan, Mustafa. “Sekülerizm, Laiklik ve Din”. Journal of Islamic Research 8/3 (Autumn 1995), 179-194.
• Erzen, Jale Nejdet. Çoğul Estetik. İstanbul: Metis Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Fisher, Ronald Aymer. Statistical Methods for Research Workers. London: Oliver and Boyd, 1950.
• Flick, Uwe (ed.). The Sage Handbook of Qualitative Data Analysis. Los Angeles: Sage Publications, 2013.
• George, Darren - Mallery, Paul. SPSS for Windows Step by Step: A Simple Guide and Reference 11.0 Update. UK: Allyn and Bacon, 2003.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 14. Basım, 2017.
• Güner, Berrin. “Üniversite Öğrencilerinin Motivasyonel Dindarlık Düzeylerinin Yaş ve Cinsiyet Değişkenlerine Göre İncelenmesi”. Gaziantep University Journal of Social Sciences 20/4 (2021), 2042-2054.
• Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Ansiklopedisi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000.
• Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1982.
• Harrington, Donna. Confirmatory Faktor Analysis. New York: Oxford University Press, 2009.
• İnce, Abdullah - Yuliana, Evi. “İslam Hukukunda Dini Özgürlük Uygulaması: Endonezya’nın AÇE Eyaleti Örneği”. Pesa International Journal of Social Studies 4/3 (2018), 286-294.
• İnceoğlu, Metin. Tutum Algı İletişim. İstanbul: Beykent Üniversitesi Yayınevi, 2010.
• Kabaoğlu, İbrahim. “Din Özgürlüğü”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 46/1 (2015).
• Kalaycı, Şeref. SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri. Ankara: Asil Yayın Dağıtım, 2009.
• Karagöz, İsmail. İnsan, Din ve Özgürlük. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Karagöz, Yalçın. SPSS ve AMOS Uygulamalı Nicel-Nitel-Karma Bilimsel Araştırma Yöntemleri ve Yayın Etiği. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2. Basım, 2019.
• Karakoç, Sezai. Diriliş Neslinin Amentüsü. Ankara: Diriliş Yayınları, 22. Basım, 2023.
• Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Yayınları, 19. Basım, 2009.
• Kır, İbrahim. “Yüksek Öğretim Gençliğinin Boş Zaman Etkinlikleri: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Örneği”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 17/2 (2007), 307-328.
• Kline, Paul. An Easy Guide to Factor Analysis. London: Routledge, 1994.
• Koştaş, Münir. Üniversite Öğrencilerinde Dine Bakış. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Basım, 1995.
• Köse, Ali. “XXI. Yüzyıl Türkiye’sinde Gelenekle Modernite Arasında Din Algıları ve Dindarlık Formları: Sosyolojik Bir Bakış”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (2015), 5-27.
• Marsh, Herbert W. - Hocevar, Dennis. “A New, More Powerful Approach to Multitrait-Multimethod Analyses: An Application of Second-Order Confirmatory Factor Analysis”. Journal of Applied Pychology 73/1 (1988), 107-117.
• May, Rollo. Özgürlük ve Kader. çev. Ali Babaoğlu. İstanbul: Okyanus Yayıncılık, 2011.
• Merriam, Sharan B. - Grenier, Robin S. Qualitative Research in Practice: Examples for Discussion and Analysis. San Francisco: Jossey-Bass Publishers, 2019.
• Mill, John Stuart. Özgürlük Üzerine. çev. Berkay Tartıcı. İstanbul: Kutu Yayınları, 2019.
• Mutlu, Erol. İletişim Sözlüğü. Ankara: Sofos Yayınları, 2000.
• Otto, Rudolf. The İdea of the Holy. çev. J.W. Harvey. London: Oxford University Press, 1936.
• Özbaydar, Belma. Din ve Tanrı İnancının Gelişmesi Üzerine Bir Araştırma. İstanbul: Baha Matbaası, 1970.
• Özgüven, Alperen Cemal - Arı, Yılmaz. “Üniversite Gençliğinin Din Algısı; Eskişehir Örneği”, Darulhadis İslami Araştırmalar Dergisi 3 (Haziran 2023), 143-155.
• Pallant, Julie. SPSS Survival Manual: A Step by Step Guide to Data Analysis Using SPSS for Windows. Berkshire: Open University Press, 4th Edition, 2020.
• Plantinga, Alvin. Tanrı, Özgürlük ve Kötülük. çev. Musa Yanık. İstanbul: Ayrıntı Basım Yayıncılık, 2023.
• Rosenthal, Franz. İslam’da Özgürlük Kavramı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000.
• Saydam, Ali. Algılama Yönetimi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 6. Basım, 2014.
• Schermelleh-Engel, Karin vd. “Evaluating the Fit of Sturctural Equation Models: Tests of Significance and Descriptive Goodness-of-Fit Measures”. Methods of Psychological Research Online 8 (2003), 23-74.
• Schumacker, Randall E. - Lomax, Richard G. A Beginner's Guide to Structural Equation Modeling. USA: Taylor and Francis, 3rd Edition, 2012.
• Seçer, İsmail. SPSS ve LISREL ile Pratik Veri Analizi. Ankara: Anı Yayıncılık, 2. Basım, 2015.
• Selçuk, Mualla. Çocuğun Eğitiminde Dini Motifler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 1991.
• Sinanoğlu, Ahmet Faruk. Genç Nüfusta Bütünleşme ve Dini Hayat (Elbistan Örneği). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2002.
• Şahin, Adem. İlahiyat, Tıp ve Mühendislik Fakültelerinde Okuyan Öğrencilerde Dini Hayatın Boyutları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Şeriati, Ali. İnsanın Dört Zindanı. çev. Ejder Okumuş. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Tabachnick, Barbara G. - Fidell, Linda S. Using Multivariate Statistics. New Jersey: Pearson Education, 6th Edition, 2013.
• Taş, Kemaleddin. “Dindarlığa Yüklenen Anlamlar: Üniversite Öğrencileri Üzerine Uygulamalı Bir Araştırma”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (2010), 47-62.
• Taş, Kemaleddin. Üniversite Öğrencilerinin Dindarlık Kriterleri. Ankara: Alter Yayınları, 1. Basım. 2005. Teixeira, Nuno Miguel. Handbook of Research on Financial Management During Economic Downturn and Recovery. USA: IGI Global, 2021.
• Temir, Mehmet - Çoban, Asım. “Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Özgürlük Algıları”, Uluslararası İnsan Çalışmaları Dergisi 6/11 (Haziran 2023), 149-156. https://doi.org/10.35235/uicd.1303065.
• Turan, Yahya - İyibilgin Orhan, “Öğrencilerin Dindarlık Düzeyleri ve Kur’an’a Yönelik Tutumları Üzerine Ampirik Bir Araştırma (Ordu Üniversitesi Örneklemi)”. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 8/2 (Temmuz 2018), 409-420.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri. “Algı”. (Erişim 15 Ağustos 2023). https://sozluk.gov.tr/
• Yaman, Ali Osman. İstanbul Büyükçekmece’de Lise Öğrencilerinin Din Algısı. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Yapıcı, Asım. “Şüphe ve İnanç Kıskacında Gençlerin Din ve Dindarlık Algıları”. İlahiyat Akademi Dergisi 6/12 (2020).
• Yapıcı, Asım. “Yeni Bir Dindarlık Ölçeği ve Üniversiteli Gençlerin Dinin Etkisini Hissetme Düzeyi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2006), 65-115.
• Yaşlıoğlu, Murat. “Sosyal Bilimlerde Faktör Analizi ve Geçerlilik: Keşfedici ve Doğrulayıcı Faktör Analizlerinin Kullanılması”. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi 46/Özel Sayı (2017), 74-85.
• Yıldırım, Mine. Din veya İnanç Özgürlüğünün Kollektif Boyutu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Yıldırım, Ali - Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 12. Basım, 2021.