Beden, Bilgi ve Mekân Bağlamında Kur’ân’ın Nüzûlü ile Değişen Câhiliye Mahremiyet Anlayışı

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 483 - 507, 15.03.2025

Ahmet Erdinçli

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1568094

Öz

Kur’ân, nâzil olmaya başladığı ilk âyetlerle birlikte insan hayatını ilgilendiren bazı temel konularda muhataplarının yaşamına gerekli müdahaleleri yapmış, yanlış uygulama ve inançların yerine doğru ilkeleri koyarak onun saygın ve onurlu bir hayat yaşaması için ortam hazırlamıştır. Bu kapsamda câhiliye döneminde yaygın olan birçok eksik, yanlış ve hatalı anlayışı kendi ilkeleri doğrultusunda yeniden bina etmiştir. Kur’ân, dinî, sosyal ve kültürel birçok hususa yer verdiği gibi tüm insanlığı ilgilendiren evrensel bir değer olan mahremiyet anlayışını da birçok açıdan ele almıştır. Araştırmamız mahremiyetin etimolojik tahlilinden sonra cahiliye dönemine ait uygulamaların, Kur’ân ve sünnetle birlikte geçirmiş olduğu değişimi Kur’ân ve sîret kaynaklarından ortaya koymayı amaçlamaktadır. Mahremiyet, kişinin beden dokunulmazlığından başlayarak giyim-kuşam, kişinin ailesi, inancı, milliyeti, mal ve servetiyle ilgili bilgi ve mekânları da kapsayan geniş bir anlama sahiptir. Câhiliye, insan hakları ve bireysel özgürlükler açısından olduğu gibi mahremiyetle ilgili birtakım temel problemler barındırmaktadır. Nazil olan ilk âyetlerle birlikte Müslüman olan muhataplar ve toplum hayatında köklü değişimler başlamıştır. Kur’ân’ın câhiliye döneminden farklı olarak mahremiyet anlayışında neyi getirdiği sorusu birçok âyetle, onun hükümlerini uygulayıcısı ve açıklayıcısı olan Hz. Peygamber’in sünnetinde cevap bulmuştur. Kur’ân bağlamında mahremiyet konusunu ele alan çalışmamızı, mahremiyetin genel literatürdeki sınıflandırmasına uygun olarak beden, bilgi ve mekân başlıkları altında ele alarak sınırlandırdık. Kur’ân, insanın saygınlığını ortaya koyan beden mahremiyetine birçok âyette farklı boyutlarıyla yer vermektedir. Bu âyetlerde beden mahremiyeti için elbisenin hem mahremiyeti sağlama hem de süslenme için yaratıldığına ayrıca beden mahremiyetini ihlal konusunda uyarılarda bulunmaktadır. Kur’ân, bu konuda câhiliye Araplarının Kâbe’yi tavaf ederken çıplak olmalarının yanlış olduğu âyetle ortaya koymaktadır. Kur’ân, beden mahremiyetini korumayı câhiliyenin aksine erkek ve kadına ayrı ayrı âyetlerde emretmiştir. Tarih boyunca bilgi, bilginin kaynağı, bilginin iletimi son derece önemli olmuştur. Kur’ân, bilgi mahremiyeti hususunda bilginin ne olduğu, kimden ve nasıl alındığı, doğruluğunu gibi konulara dikkat çekmiştir. Muhataplarını câhiliyede olduğu gibi bilgiyi izinsiz elde etmeme, araştırmadan almama vb. konularda uyarmaktadır. Ayrıca o, bilginin sahibinden izinsiz alınmasını, asılsız haber ve iftiralara hemen itibar edilmemesi gerektiğini bildirmiştir. Kur’ân’ın önem verdiği bir diğer husus da mekân mahremiyetinin sağlanmasıdır. Bu bağlamda câhiliye dönemindeki birçok yanlış inanç ve uygulama reddedilmiş, olması gerekenler açıklanmıştır. Ayrıca o, herkesi özel olarak ele alarak aile içinde dahi olsa mekân mahremiyet ilkelerini ortaya koymuş kimin ne zaman ve nereye girebileceğini belirterek mekân mahremiyetini tesis etmeye çalışmıştır. Kur’ân-ı Kerim’de insanların sahip olduğu özel mekânlarda huzur ve güven içerisinde yaşama hakkına sahip olduğu, mekân mahremiyetinin tesisi için aile içi ve dışı kurallar ortaya konularak özel mekânlara hangi vakitlerde ve nasıl girilmesi gerektiği açıklanmıştır. Sonuç olarak dünya ve ahiret saadeti için her türlü tedbiri alan Kur’ân, birçok âyetle mahremiyeti, kadın ve erkeklere dair mahremiyet alan ve sınırlarını açıklamıştır. Bu bağlamda Kur’ân’ın beden, bilgi ve mekâna dair mahremiyet anlayışını câhiliye, Kur’ân’ın nüzûl dönemi ve modern dönem mahremiyet anlayışlarını ve birbirinden farklı yönlerini ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'ân, Mahremiyet, Câhiliye, Beden, Bilgi, Mekân

Etik Beyan

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

The Transformation of the Concept of Privacy in the Jahiliyya Period with the Revelation of the Qur’an: A Contextual Analysis of Body, Information, and Space

Öz

With the revelation of its initial verses, the Qur'an, intervened in fundamental aspects of human life, addressing its audience by replacing erroneous practices and beliefs with sound principles. This intervention laid the foundation for a dignified and honorable life. Within this framework, the Qur’an restructured many flawed and misguided notions prevalent during the pre-Islamic Jāhiliyya period, aligning them with its own principles. Alongside addressing numerous religious, social, and cultural matters, the Qur’an also explored the concept of privacy, a universal value that concerns all of humanity, from various dimensions. Our study aims to examine the transformation of privacy-related practices from the Jāhiliyya period through the Qur’an and the Sunnah, using etymological analysis and sources from Qur’anic and sīrah literature. Privacy encompasses a broad scope, beginning with bodily integrity and extending to clothing, family, faith, nationality, wealth, personal information, and physical spaces. The Jāhiliyya period exhibited significant shortcomings regarding human rights, individual freedoms, and the concept of privacy. However, with the revelation of the initial verses, profound changes were initiated among the audience who accepted Islam and within the broader societal fabric. The question of how the Qur’an’s concept of privacy differs from that of the Jāhiliyya period is answered through many verses and the Sunnah of the Prophet Muhammad, who implemented and explained the Qur’anic rulings. Our study examines the concept of privacy within the context of the Qur’an, structuring it under three primary categories commonly found in the literature: bodily privacy, informational privacy, and spatial privacy. The Qur’an addresses bodily privacy extensively in several verses, emphasizing its various dimensions as a reflection of human dignity. In these verses, the Qur’an highlights that clothing serves both to protect privacy and as an adornment. Additionally, it warns against actions that violate bodily privacy. For instance, it condemns the pre-Islamic Arab practice of circumambulating the Ka‘bah while unclothed, deeming it inappropriate. Unlike the practices of Jāhiliyya, the Qur’an commands both men and women, through distinct verses, to safeguard their bodily privacy. Throughout history, the acquisition, transmission, and source of knowledge have been of paramount importance. Regarding informational privacy, the Qur’an draws attention to what constitutes valid knowledge, from whom and how it should be obtained, and its authenticity. It warns against practices common in the Jāhiliyya period, such as acquiring knowledge without permission or accepting information without investigation. The Qur’an explicitly discourages the unauthorized collection of information and cautions against believing in baseless news and slander without verification. Another critical aspect emphasized by the Qur’an is the preservation of spatial privacy. In this context, the Qur’an rejects many erroneous beliefs and practices of the Jāhiliyya period, providing clear guidelines for proper conduct. It establishes principles of spatial privacy by specifying when and how individuals, even within the family, may enter private spaces. The Qur’an affirms the right of individuals to live in peace and security within their personal spaces, instituting rules for both family and outsiders regarding access to private spaces and the appropriate times and manners of entry. In conclusion, the Qur’an, which takes comprehensive measures for human well-being in this world and the hereafter, addresses privacy through numerous verses, delineating its boundaries for both men and women. This study explores the Qur’anic understanding of privacy concerning the body, information, and space, examining its transformation from the Jāhiliyya period to the Qur’anic era and comparing these concepts with modern understandings of privacy.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Quran, Privacy, Jahiliyya, Body, Information, Space

Etik Beyan

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuad. el-Mu’cem’u’l-müfehres. Kahire: Daru’l-Hadis, 1996.
• Altıntaş, Ramazan. “Câhiliye Arap Toplumunda Kadın”. Diyanet İlmi Dergi, 37/1 (2001), 61-85.
• Algül, Hüseyin. “Haram Aylar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/105-106. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Armağan, Servet. “İslam Hukukunda Özel Hayatın Gizliliği”. İslam Teknikleri Enstitüsü Dergisi 6/3 (1976), 141-168.
• Arı, Mehmet Salih. “Câhiliye Toplumundan Medenî Topluma Geçiş Süreci; Yeni Bir Sosyal Düzenin Doğuşu”. İSTEM 4/1 (Aralık 2004), 173-188.
• Aydemir, Muzaffer. İşyerinde Mahremiyet Olgusu. İstanbul: Beta Yayınevi, 2012.
• Aydın, Hayati. Kur’ân’da İnsan Psikolojisi. İstanbul: Timaş Yayınları, 1999.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı, 2011.
• Budak, Hatice. “Değişen Değerler Dünyasında Gençlik ve Mahremiyet Eğitimi”. Tüm Yönleriyle Mahremiyet, ed. Şule Albayrak. 249-278. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2022.
• Buhârî, Ebî Abdullah Muhammed b. İsmâil. b. İbrâhîm. el-Câmiü’s-Sahîh. thk. Heyet. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavku’n-Necât, 2001.
• Cevherî, İsmâil b. Hammad. Mu’cemü’s-Sıhah. Haz. Halil Me’mun Şeyha, Beyrut: Daru’l-Mârife, 2008.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gıybet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/63. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Çağrıcı, Mustafa. “İzin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/509. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Çağrıcı, Mustafa. “Tecessüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/246. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Çağrıcı, Mustafa. “Cehâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/219. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Çağrıcı, Mustafa. Kur’ân’ın Geliş Ortamında Ahlak ve İnsan İlişkileri. İstanbul: Kuramer 2017.
• Demirli, Ekrem. “Mahremiyet Hakkında Bazı Mülahazalar: Tanrı ve İnsan İlişkisi Üzerinden Bir Ahlaki Kavramın Muhtevası”. Tüm Yönleriyle Mahremiyet. ed. Şule Albayrak. 493-506. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2022.
• Devellioğlu, Ferid. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara; Aydın Kitabevi, 1993.
• Duman, Zeki. Kur’ân-ı Kerim’de Adabı Muaşeret Görgü Kuralları. İstanbul: Tuğra Neşriyat, 1986.
• Düzgüner, Sevde. “Mahremiyetin Tanımı, Sınıflandırılması ve Boyutları”. Tüm Yönleriyle Mahremiyet. ed. Şule Albayrak. 19-36. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2022.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as. es-Sünen. thk. Şuayb Arnaûd. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-âlemiyye, 1430/2009.
• Ekşi, Ahmet. “İslam Hukuku Bakımından Tedavi Sürecinde Hasta Mahremiyetinin İhlali”. Din, Gelenek ve Ahlak Bağlamında Mahremiyet Algıları Sempozyumu. ed. Yavuz Ünal vd. 141-156. Samsun: ORİV Yayınları, 2016.
• Güllük, İsmail. “Avret Mahremiyeti Prensipleri Açısından Görüntü, Gerçeklik, Sanal Âlem ve Cinsellik Üzerine Fıkhî Bir Analiz”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 23/1 (Nisan 2014), 105-128.
• Güneş, Âdem. "Cinsel İstismar Olgusu ve Mahremiyet Eğitimi". İnsan ve Toplum Dergisi, 7/2 (2017), 45-70.
• İbn Kesîr, İmâdüddîn Ebû’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânu'l-Arab, 15 Cilt. Beyrut: Dâru's-Sadr, ts.
• İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed b. Râğıb. el-Müfredât fi garîbi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma’rifet, 1422/2001.
• Kahraman, Abdullah. “Fıkhi Perspektiften Mahremiyet”. Tüm Yönleriyle Mahremiyet. ed. Şule Albayrak, 469-492. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2022.
• Karahisar, Tüba. “Özel Hayatın Gizliliği ve İnternette İşlenen Suçlar”. II. Medya ve Etik Sempozyumu. ed. Mustafa Yağbasan-Gülda Çetindağ Süme. 599-606. Elâzığ: 2011.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal-Tefsir. 5 Cilt. Ankara: DİB. Yayınları, 2007.
• Korkmaz, Ali. “Medyada Bir Etik Sorun Olarak Mahremiyet Hakkı”. II. Medya ve Etik Sempozyumu. ed. Mustafa Yağbasan-Gülda Çetindağ Süme. 577-588. Elâzığ: 2011.
• Kurtûbî, Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 1422/2002.
• Martı, Huriye vd. Dünü Bugünüyle İslam’da Mahremiyet. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Martı, Huriye. “Temel Dini Referanslara Göre Mahremiyet”. Tüm Yönleriyle Mahremiyet. ed. Şule Albayrak. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2022.
• Muṣtafavî, Allâme. et-Tahḳîḳ fî kelimâti’l-Ḳur’ân. Tahran: Merkez-i neşr-i âsâr-i Allâme el-Mustafavî, 1385.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîh-u Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1955.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. thk. Muhammed Rıdvan. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-âlemiyye, 1439/2018.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât. Medâriku’t-Tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Öğüt, Salim. “Mahrem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/388-389. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Özkurt, Kemal. “İki İnsani Duygu Arasında İslam Sanatı: Mahremiyet ve İfşa”. Tüm Yönleriyle Mahremiyet. ed. Şule Albayrak. 171-188. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2022.
• Özon, Mustafa Nihat. Büyük Osmanlıca-Türkçe Sözlük. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1971.
• Pekdemir, Şevket. “Mahremiyet Algısı Hak Olgusu”. Din, Gelenek ve Ahlak Bağlamında Mahremiyet Algıları Sempozyumu. ed. Yavuz Ünal vd. 129-139. Samsun: ORİV Yayınları, 2016.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-A’rabî, 2020.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: DİB Yayınları, 2003.
• Suyûtî, Abdurrahman Celâleddîn. ed-Durru’l-mensur fî tefsîri’l-me’sûr. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• Sülün, Murat. “Kur’ân-ı Kerim’in Genel Nüzûl Sebebi”. Kur’ânî Hayat Dergisi 16/1 (Ocak-Şubat 2011). 56.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Mekke; Dâru’t-Terbiye ve’t-Türâs, ts.
• Tekin, Mustafa. “Beden ve Mahremiyet”. Tüm Yönleriyle Mahremiyet. ed. Şule Albayrak. 151-170. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2022.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şakir vd. 5 Cilt. Halep: Matbaatü’l-Mustafa el-Halebî, 2. Basım, 1975.
• Toksarı, Ali. “Temel Hak ve Özgürlükler Bağlamında Kitap ve Sünnete Göre Özel Hayatın Gizliliği”. Diyanet İlmi Dergi, 48/1 (2012). 7-30.
• Uğur, Mücteba. Hicri Birinci Asırda İslam Toplumu. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Westin, Alan. Privacy and freedom. New York: Atheneum, 1970.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Kâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/22. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dînî Kur’ân Dili, Sad. İsmail Karaçam vd. İstanbul: Azim Dağıtım, 1992.
• Yıldırım, Duran Ali. “Câhiliyeden İslâm’a Kur’ân’ın Gerçekleştirdiği Karakter Değişimi”. Necmeddin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48/1 (Aralık 2019), 423-460.
• Yüksel, Mehmet, “Mahremiyet Hakkı ve Sosyo-Tarihsel Gelişimi”, AÜSBFD, 58/1 (Ankara 2003), 182-211.
• Zebidî, Ebu'l-Feyd Muhammed b. Muhammed b. Abdürrezzak el-Huseynî. Tâcü'l-arûs min cevâhiri'l-Kâmûs. Beyrut: Dâru’l-Hidâye t.y.
• Zemahşerî, Cârullah. Ebi’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.