Problems Arising from Limiting the Objective Interpretation of Verses to the Asbāb al-Nuzūl: The Case of Sūrat al-Ḥujurāt (49:12)

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 72 - 92, 15.03.2025

Orhan Güvel

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1569413

Öz

In the Islamic scholarly tradition, various disciplines have been established to explore the relationship between the Qurʾanic verses and historical contexts. One of these fields, central to the study of ʿUlūm al-Qurʾan (Qur’anic Sciences), is Asbāb al-Nuzūl (Occasions of Revelation). However, the narrations concerning Asbāb al-Nuzūl often lack sufficient detail to determine the objective meanings of the verses they address. The primary reason for this limitation is that these reports frequently reflect the personal interpretations of the transmitters rather than offering definitive accounts. Failing to consider this subjective aspect and restricting research to exegetical sources can, in some cases, impede the accurate understanding of a verse’s objective meaning. This study employs a qualitative research method to scrutinize the verse “Would any of you like to eat the flesh of his dead brother? You would detest it, would you not?” (Sūrat al-Ḥujurāt 49/12), which prohibits backbiting (ghībah). The verse is examined in light of its Asbāb al-Nuzūl reports. When analyzing the reports concerning the context of revelation of 49:12, it seems that the verse was revealed regarding Salmān al-Fārisī and ʿUsāmah b. Zayd. According to these reports, Salmān accompanied two companions on a journey. He was responsible for performing tasks like setting up camp and preparing meals, while they were to provide him with food. However, during one instance, Salmān fell asleep and failed to fulfill his duties, prompting the other two to set up camp themselves. Frustrated, they complained, saying, “This is what Salman wants: ready meals and a set-up tent.” Later, when they sent Salman to Prophet Muhammad to obtain some food. Upon learning of the situation, the Prophet remarked, “Your companions have already eaten.” When Salman relayed this to his companions, they approached the Prophet and swore they had not eaten since setting up camp. The Prophet responded, “But you have eaten Salman’s flesh with your words,” leading to the revelation of the verse. In alternative versions of the report, it is stated that ʾUsāmah b. Zayd, who was serving Salman at the time, refused to share his food, prompting critical remarks about him as well. Thus, the verse is understood to address the negative remarks made about these two Companions. An examination of these Asbāb al-Nuzūl reports and their interpretations in exegetical sources reveals that they do not provide sufficient information to uncover the verse's objective meaning. Moreover, the metaphor of backbiting as "eating the flesh of a dead brother" cannot be fully understood as a mere figure of speech. A deeper investigation of the sources reveals another interpretation: the phrase "dead brother" refers to Māʿiz ibn Mālik, a Companion who, after committing adultery and expressing repentance, was stoned to death. It is reported that, following Māʿiz’s punishment, some individuals disparaged him with comments such as, "He acted treacherously, and though God had concealed his sin, he had himself stoned like a dog." Upon hearing these remarks, the Prophet encountered a carcass on the road and instructed them to eat from it. When they expressed their disgust, he stated, "What you said about Māʿiz is even more detestable than this." The study concludes that the revelation of 49:12 is connected to the stoning of Māʿiz ibn Mālik. In this context, the phrase "dead brother" specifically refers to Māʿiz, and backbiting is interpreted as slandering a person who has repented for their sins after their death. This interpretation underscores the unethical nature of such behavior and broadens the verse’s implications beyond the immediate reports of Asbāb al-Nuzūl.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Asbāb al-Nuzūl, Mubhemāt, Backbiting, Māʿiz b. Mālik

Etik Beyan

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

The author acknowledge that they received no external funding in support of this research.

Sebeb-i Nüzulle Yetinmenin Âyetlerin Nesnel Anlamlarını Tespitte Yol Açtığı Sorunlar: Hucurât 49/12. Âyeti Örneği

Öz

İslâmî ilimler geleneğinde Kur’an ayetlerinin tarihle ilişkisini inceleyen muhtelif alanlar ihdas edilmiştir. ʿUlûmu’l-Ḳur’ân’ın ana konuları arasında yer alan Esbâb-ı Nüzul bunlardan biridir. Sebeb-i nüzul rivayetleri, her durumda hakkında bilgi verdiği ayetlerin nesnel anlamlarını tespit etmeye yetecek derecede bilgi içermeyebilir. Bunun en temel sebebi, rivayetlerin çoğunlukla ravilerinin şahsî Kur’an yorumlarını yansıtmasıdır. Rivayetlerin bu öznel yönünü dikkate almamak ve tefsir kaynaklarıyla sınırlı bir araştırma yürütmek, bazı durumlarda ayetlerin nesnel anlamlarını tespitte önemli bir engele dönüşebilmektedir. Bu çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılarak “Sizden biriniz ölü hâldeki kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? Bundan iğrendiniz, değil mi?!” meâlindeki ifade özelinde, gıybet etmenin nehyedildiği Hucurât 49/12. ayeti mercek altına alınmıştır. Hucurât 49/12. ayetinin sebeb-i nüzulü hakkında nakledilen rivayetler dikkate alındığında önümüzdeki tek seçenek, ayetin Selmân-ı Fârisî ve ʿUsâme b. Zeyd hakkında indirilmiş olduğunu kabul etmek gibi görünmektedir. Buna göre, Selmân iki kişiyle sefere çıkmıştı. Yolculuk boyunca onların hizmetlerini görecek, buna karşılık onlar da Selmân’ın yemeğini karşılayacaklardı. Sefer sırasında önden gidip çadır kurması ve yemek hazırlaması gereken Selmân, bir ara uyudu ve bu yüzden sorumluluklarını yerine getiremedi. Beraberindeki iki adam Selmân’ı aradılar ama bulamayınca çadırı kendileri kurmak durumunda kaldılar. Sonrasında Selmân hakkında “Selmân’ın istediği de buydu: hazır yemek ve kurulmuş çadır…” dediler. Daha sonra Selmân’ı bulunca yiyecek bir şeyler almak üzere onu Hz. Muhammed’e gönderdiler. Selmân, durumu haber verince Hz. Muhammed ona: “Arkadaşların yemeği ne yapacak? Zaten yediler.” dedi. Selmân iki adamın yanına döndü ve durumu anlattı. İki adam Hz. Muhammed’e gelip “Seni hakla gönderene yemin olsun ki konakladığımızdan beri yemek yemiş değiliz.” deyince Hz. Muhammed: “Söylediğiniz o sözle Selmân’ı yediniz ya!” diye cevap verdi. Bunun üzerine “…Sizden biri ölü hâldeki kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı?...” Hucurât 49/12. ayeti nazil oldu. Aynı rivayetin başka tariklerinde yer alan bilgilerde Hz. Muhammed’in Selmân’ı, yemek için o vakit hizmetinde bulunan ʾUsâme b. Zeyd’e yönlendirdiği ʾUsâme’nin yemek vermek istememesi üzerine Selmân’la birlikte eleştirilere maruz kaldığı ifade edilmektedir. Buna göre ayetin nüzul sebebi bu iki sahâbî hakkında söylenen olumsuz sözlerdir. Yapılan incelemede sebeb-i nüzulü olarak nakledilen rivayetlerin ve tefsir kaynaklarındaki yorumlarının, ayetin nesnel anlamının ortaya çıkarılması için yeterli bilgi sunmadığı görülmüştür. Kaynaklarda gıybetin “ölü hâldeki kardeş etinin yenilmesi”ne benzetilmesinin bütünüyle bir temsil olarak yorumlanmasının da pek isabetli olmadığı anlaşılmıştır. Konuyla ilgili kaynaklarda yapılan taramada, ayetteki “ölü hâldeki kardeş” nitelemesinden kastın, zina suçu işleyerek recmedildiği rivayet olunan Mâʿiz b. Mâlik isimli sahâbî olduğu, bu bakımdan ayetin mübhemât kapsamına da dâhil edilebileceği tespit edilmiştir. Hz. Muhammed, zina suçu işleyip bundan pişmanlık duymasının akabinde bir grup sahâbî tarafından recmedilmeye çalışılırken öldürülen Mâʿiz b. Malik hakkında bazılarının “hain” ve “Allah suçunu gizlediği hâlde kendisini bir köpek gibi taşlatarak öldürtmekten geri durmadı.” kabîlinden hakaret ve kınama içeren sözlerine şahit olmuş, bunun üzerine onlardan yolda rastladığı bir hayvan leşinden yemelerini istemiştir. Muhataplarının leşten iğrenerek bunu yemelerinin nasıl mümkün olacağını sorması üzerine Hz. Muhammed, “Mâʿiz hakkında söyledikleriniz bundan daha tiksinti verici.” diyerek yaptıkları davranışın hayvan leşi yemekten daha çirkin olduğunu vurgulamıştır. İnceleme neticesinde Hucurât 49/12. ayetinin nüzulünün Mâʿiz b. Mâlik’in recmedilmesi olayıyla ilişkili olduğu tespit edilmiştir. Buna göre ayette “ölü hâldeki kardeş” ifadesiyle Mâʿiz b. Mâlik kastedilmiş olmakta ve gayriahlâkî bir davranış olarak gıybet, “işlediği bir günah ya da suçtan dolayı pişmanlık gösterip tövbe ettikten sonra ölen birini gıyabında kötülemek” anlamına gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Sebeb-i Nüzul, Mübhemât, Gıybet, Mâʿiz b. Mâlik

Etik Beyan

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Kaynakça

• ʿAbdullâh b. Mubârek, Ebû ʿAbdurraḥmân Turkî. Musned. nşr. Ṡubḥî Bedrî Sâmirrâʾî. Riyad: Mektebetu’l-Meʿârif, 1987.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Şeybânî. Musned. nşr. Heyet. Kahire: Cemʿiyyetuʿl-Meknez, 2010.
• Aḥmed Nekrî, ʿAbdu’n-Nebî b. ʿAbdi’r-Resûl. Dustûru’l-ʿulemâʾ: Câmiʿu’l-ʿulûm fî ıṡṭılâḥâti’l-funûn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• Apaydın, Mehmet. “Ribânın Zinadan Daha Günah Olduğuna Dair Rivayetlerin Tetkiki”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (Aralık 2024), 425-451. https://doi.org/10.33460/beuifd.1551821
• Beyḍâvî, ʿAbdullâh b. ʿOmer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-teʾvîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Beyhaḳî, Aḥmed b. Ḥuseyn b. ʿAlî Ḫusrevcirdî. Şuʿabuʾl-îmân. nşr. ʿAbdulʿaliyy ʿAbdulḥamîd. Riyad: Mektebetuʾr-Ruşd, 2003.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl. Târîḫuʾl-kebîr. nşr. Heyet. Ḥaydarâbâd: Dâiratu’l-Maʿârifi’l-ʿOŝmâniyye, ts.
• Buḫârî, Muḥammed b. İsmail b. İbrâhîm. ʾEdebu’l-mufred. nşr. ʿİṡâm Mûṡâ Hâdî. Suudi Arabistan: Dâru’ṡ-Ṡâdıḳ, 2013.
• Demirci, Muhsin. “Esbâb-ı Nüzûl”. TDV İslam Ansiklopedisi. 11/360. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Dûlâbî, Ebû Bişr Muḥammed b. Aḥmed Râzî. Kunâ veʾl-ʾesmâʾ. nşr. Ebû Ḳuteybe Naẓr Muḥammed Feryâbî. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 2000.
• Ebû Ḥanîfe, Nuʿmân b. Ŝâbit. Musned. Dekkan: y.y., 2002.
• Ebû Ḥayyân, ʿAlî b. Yûsuf b. Ḥayyân Endelusî. Baḥru’l-muḥîṭ fî’t-tefsîr. nşr. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd, ʿAlî Muḥammed Muʿavviḍ. Beyrut: y.y., 2001.
• Ferrâʾ, Yaḥyâ b. Ziyâd Deylemî. Meʿânîʾl-Ḳurʾân. nşr. Aḥmed Yûsuf Necâtî vd. Mısır: Dâruʾl-Mıṡriyye, ts.
• Hamdi Yazır, Elmalılı. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979.
• Hennâd b. Serî, Ebû’s-Serî Kûfî. Zuhd. nşr. ʿAbdurrahman ʿAbd Cebbâr Ferîvâî. Kuveyt: Dâru’l-Ḫulefâ, 1985.
• Heyet. Muṡḥaf ve ḳırâʾâʾtuh. ed. ʿAbdulmecîd Şerefî. Rabat: Muʾminûne bilâ Ḥudûd li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 2016.
• İbn Hişâm, ʿAbdulmelik Ḥimyerî. Sîretu’n-nebeviyye. nşr. Muṡṭafâ Saḳḳâ. Kahire: Mektebetu Muṡṭafâ Bâbî’l-Ḥalebî, 1955.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ. Ṭabaḳât. nşr. ʿAlî Muḥammed ʿUmer. Kahire: Mektebetuʾl-Ḫancî, 2001.
• Maḳdisî, Ḍiyâuddîn Muḥammed b. ʿAbdilvâḥid. Eḥâdîŝuʾl-muḫtâre. nşr. Âbdulmelik b. ʿAbdullâh b. Dehîş. Beyrut: Dâru Ḫaḍr, 2000.
• Maʿrife, Muhammed Hâdî. Temhîd fî ʿulûmi’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’t-Teâʿruf, 2011.
• Mâverdî, ʿAlî b. Muḥammed Baṡrî. Nuket ve’l-ʿuyûn. nşr. Seyyid b. ʿAbdilmaḳṡûd b. ʿAbdirraḥîm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Muḳâtil b. Suleymân, Belḫî. Tefsîru Muḳâtil b. Suleymân. nşr. ʿAbdullâh Maḥmûd Şeḥâte. Beyrut: Dâru İḥyâiʾt-Turâŝ, 2002.
• Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb Ḫurâsânî. Sunenuʾl-kubrâ. nşr. Heyet. Kahire: Dâruʾt-Teʾṡîl, 2012.
• Râzî, Faḫreddîn. Mefâtîḥu’l-ğayb. Beyrut: Dâru İḥyâʾi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1999.
• Ŝaʿlebî, Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm. Keşf veʾl-beyân. nşr. Heyet. Cidde: Dâruʾt-Tefsîr, 1436/2015.
• Ṡanʿânî, Ebû Bekr ʿAbdurrezzâḳ b. Hemmâm. Muṡannef. nşr. Heyet. Kahire: Dâru’t-Teʾṡîl, 2015.
• Semʿânî, Manṡûr b. Muḥammed Mervezî. Tefsîru’l-Ḳur’ân. nşr. Yâsir b. İbrâhîm, Ğanîm b. ʿAbbâs. Riyad: Dâru’l-Vaṭan, 1997.
• Semerḳandî, Ebû’l-Leyŝ. Baḥru’l-ʿulûm. nşr. Maḥmûd Mataracı. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Suyûṭî, Celâluddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr. Durruʾl-menŝûr. Beyrut: Dâruʾl-Fikr, t.s.
• Ṭaberî, Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd Âmilî. Câmiʿu’l-beyân fî teʾvîli ʾâyi’l-Ḳur’ân. nşr. ʾAḥmed Muḥammed Şâkir. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 2000.
• Ṭaberî, Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd Âmilî. Câmiʿuʾl-beyân ʿan teʾvîli ʾâyiʾl-Ḳurʾân. nşr. ʿAbdullâh b. ʿAbdilmuḥsin Turkî. Riyad: Dâru Hicr, 2001.
• Ṭabersî, Ebû ʿAlî Faḍl b. Ḥasen. Mecmaʿu’l-beyân. b.y.: y.y., ts.
• Ṭaḥâvî, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed Mıṡrî. Şerḥu muşkiliʾl-ʾâŝâr. nşr. Şuʿayb Arnavûṭ. Beyrût: Muessesetuʾr-Risâle, 1994.
• Ṭayâlisî, Ebû Dâvûd Suleymân b. Dâvûd Baṡrî. Musned. nşr. Muḥammed b. ʿAbdulmuḥsin Turkî. Kahire: Dâru’l-Hicr, 1999.
• Yaʿḳûb b. İsḥâḳ Nîsâbûrî, Ebû ʿAvâne. Musnedu’ṡ-ṡaḥîḥi’l-muḫarrec ʿalâ ṡaḥîhi Muslim. nşr. Rebâḥ b. Ruḍayman. Medine: Câmiʿatu’l-İslâmiyye, 2014.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr. Keşşâf ʿan ḥaḳâîḳı ğavâmiḍi’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1987.
• Zerkeşî, Bedreddin. Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳur’ân. nşr. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm. Kahire: Dâru ʾİḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, 1957.
• Zuraḳî, İsmâʿîl b. Caʿfer. Eḥâdîŝ. nşr. ʿOmer b. Rafûd b. Refîd Sufyânî. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1998.