A Qualitative Study on the Relationship Between Atheism, Deism, and Parenting

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 141 - 162, 15.03.2025

Ömer Faruk Bozdoğan , Musa Gürel , İlker Aktürk , Ömer Miraç Yaman

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1575616

Öz

Atheism and deism represent two approaches that step outside traditional religious belief systems, where an individual either rejects the concept of God or considers it from a different perspective. Atheism is a view that denies the existence of God, thereby rejecting religious doctrines, while deism accepts the existence of God but holds that this deity does not intervene in the universe. For individuals holding these belief systems, particularly in cultures where the majority of people adopt religiously-based lifestyles, family relationships and parenting dynamics may bring various challenges and adaptation processes. Atheist and deist individuals, while questioning the impact of religious teachings or the religious approaches of their parents during childhood, may experience conflicts or estrangement in family relationships. Understanding the impact of atheism and deism on family relationships can contribute to a deeper understanding of the transformation of an individual’s religious belief systems and the experiences they undergo in the process. This study aims to explore in-depth the relationships between atheism, deism, parenting, and parental beliefs. The research focuses on individuals who identify as atheists or deists and examines how these belief systems affect family dynamics and the belief development processes of individuals. Data was collected through in-depth interviews with 12 participants who identify as atheist or deist. The analysis of the data resulted in four themes: “The Impact of Religious Education in the Family on Becoming Atheist/Deist, Relationship with Father Before Becoming an Atheist/Deist, The Process of Families Discovering Their Children Are Atheist/Deist, The Impact of Being Atheist/Deist on Family and Social Relationships.” The findings of the research suggest that religious education within the family and parental belief systems may have a triggering effect in the process of becoming atheist or deist. The family stands out as the primary institution where individuals experience their first social interactions and learn about religion and values. In this context, parents serve as the initial role models that influence their children's religious views and levels of religiosity. Specifically, the attitudes parents exhibit towards their children and the religious practices within the household have a significant impact on shaping individuals’ beliefs. On the other hand, participants noted that inconsistencies in the religious discourses they were taught by their parents, as well as their parents’ behaviors contradicting religious principles, negatively affected their beliefs. This was found to influence their shift toward atheism or deism, often leading to an unsatisfactory religious quest. The study also revealed that the relationship with the father had a significant effect on children’s religious perceptions and their attachment to belief systems. A lack of communication, a distant and negative relationship, and neglect were identified as important factors leading children toward disbelief. Furthermore, it was observed that the reactions of families when discovering that their children were atheist or deist were often characterized by shock and disappointment, with some instances involving more aggressive responses such as pressure and exclusion. These types of reactions were found to negatively affect the children’s psychosocial well-being and various aspects of their lives, including work, education, and family formation. The findings of the study emphasize that parental attitudes and religious education play critical roles in shaping individuals' belief systems. Based on these results, it is recommended that parents adopt more conscious, inclusive, and understanding approaches to support their children's belief development.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Belief, Atheism, Deism, Parenthood, Parental Attitude

Etik Beyan

The data used in this study were collected under ethics committee approval granted by İstanbul University-Cerrahpaşa Social and Human Sciences Research Ethics Committee, dated 02.01.2024, with decision number 2024/31. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

The authors acknowledge that they received no external funding in support of this research.

Ateizm, Deizm ve Ebeveynlik Arasındaki İlişkiye Dair Nitel Bir İnceleme

Öz

Ateizm ve deizm, farklı dinî inanç sistemlerinin dışına çıkan, bireyin Tanrı kavramına bakışını ya reddeden ya da farklı bir perspektifte değerlendiren iki yaklaşımı ifade eder. Ateizm, Tanrı’nın varlığını kabul etmeyen, dolayısıyla dinî öğretileri reddeden bir görüş iken deizm, Tanrı’nın varlığını kabul etmekle birlikte bu varlığın evrene müdahale etmediğine inanmadır. Bu inanç sistemlerine sahip bireylerin, özellikle toplumun büyük bir kısmının dinî inançlara dayalı yaşam tarzlarını benimsediği kültürlerde, aile içindeki ilişkileri ve ebeveynlik dinamikleri çeşitli zorluklar ve uyum süreçlerini beraberinde getirebilir. Ateist ve deist bireyler, çocukluk dönemlerinde aile içinde veya dışında aldıkları dinî eğitimlerin veya ebeveynlerinin dinî yaklaşımlarının kendi inanç sistemleri üzerindeki etkilerini sorgularken, bu süreçte aile ilişkilerinde çatışmalar veya uzaklaşmalar yaşanabilmektedir. Ateizm ve deizmin bireylerin aile ilişkilerine etkisini anlamak, bu bireylerin dinî inanç biçimlerinin dönüşümünü ve bu süreçte yaşadıkları deneyimlerin derinlemesine anlaşılmasına katkı sağlayabilir. Bu bakımdan araştırma, ateizm ve deizm ile ebeveynlik ve ebeveyn inançları arasındaki ilişkileri derinlemesine incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışma, kendisini ateist veya deist olarak tanımlayan bireylerin aile içindeki ilişkilerine odaklanarak, bu inanç sistemlerinin aile dinamiklerine ve bireylerin inanç gelişim süreçlerine etkilerini ele almaktadır. Araştırma kapsamında, ateist veya deist kimliğe sahip 12 katılımcıdan elde edilen veriler kullanılmış, bu veriler nitel yöntemle derinlemesine görüşmeler yoluyla toplanmıştır. Elde edilen verilerin analizi sonucunda; “Ailede Verilen Din Eğitiminin Ateist/Deist Olmadaki Etkisi, Ateist/Deist Olmadan Önce Baba ile İlişki, Ailelerin Çocukların Ateist/Deist Olduğunu Öğrenme Süreci, Ateist/Deist Olmanın Aile ve Sosyal İlişkiler Üzerindeki Etkisi’’ şeklinde 4 farklı tema ortaya çıkmıştır. Araştırma bulguları, aile içinde verilen dinî eğitimin ve ebeveynlerin inanç biçimlerinin, bireylerin ateist ya da deist olma sürecinde tetikleyici bir etkisi olabileceğini göstermektedir. Aile, bireylerin ilk sosyal etkileşimlerini yaşadıkları, dini ve değerleri öğrendikleri temel kurum olarak öne çıkar; bu bağlamda araştırmada ebeveynler, çocukların dinî yaklaşımlarını ve dindarlık seviyelerini etkileyen ilk rol modelleri olmaktadır. Özellikle ebeveynlerin çocuklarına karşı sergiledikleri tutumlar ve evdeki dinî pratikler, bireylerin kendi inançlarını şekillendirmesinde önemli bir etkiye sahip olmaktadır. Öte yandan, katılımcılar ailelerinden öğrendikleri dinî söylemlerdeki tutarsızlıkların ve ebeveynlerin dine aykırı davranışlarının inançlarını olumsuz etkilediğini belirtmişlerdir. Bu durumun, onların ateizm veya deizme yönelmelerinde etkili olduğu ve dinî arayış süreçlerini tatminsizlikle sonuçlandırdığı ortaya çıkmıştır. Çalışma, baba ile olan ilişkinin çocukların dinî algıları ve inanç sistemlerine bağlılıkları üzerinde önemli bir etki yarattığını da ortaya koymuştur. Babanın iletişim eksikliği, mesafeli ve olumsuz ilişkisi, ihmal etme durumu çocuğun inançsızlığa yöneliminde önemli bir faktör olduğu anlaşılmıştır. Bunun yanı sıra, ailelerin çocuklarının ateist veya deist olduğunu öğrenmeleri karşısında gösterdikleri tepkilerin genellikle şaşkınlık ve hayal kırıklığıyla, bazı durumlarda ise baskı ve dışlama gibi daha agresif tutumlarla ifade edildiği görülmüştür. Bu tür tepkilerin, çocukların psikososyal durumunu ve iş, eğitim hayatı ve aile kurma gibi yaşamın çeşitli yönlerini olumsuz yönde etkileyebildiği belirlenmiştir. Araştırmanın bulguları, ebeveyn tutumlarının ve verilen dinî eğitimin bireylerin inanç sistemleri üzerinde kritik roller oynadığını göstermektedir. Bu sonuçlar doğrultusunda, ebeveynlerin çocukların inanç gelişimini destekleyecek daha bilinçli, kapsayıcı ve anlayışlı yaklaşımlar benimsemeleri önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, İnanç, Ateizm, Deizm, Ebeveynlik, Ebeveyn Tutumu

Etik Beyan

Bu çalışmada kullanılan veriler, İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Sosyal ve Beşerî Bilimler Araştırmaları Etik Kurulu tarafından 02.01.2024 tarih ve 2024/31 sayılı kararı ile onaylanmış etik kurul izni kapsamında toplanmıştır. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Kaynakça

• Acock, Alan - Bengtson, Vern. L. “On the Relative Influence of Mothers and Fathers: A Covariance Analysis of Political and Religious Socialization”. Journal of Marriage and the Family, 40(3), (1978), 519–530. https://doi.org/10.2307/350932
• Acar, Hatice. İlkokul Çocuklarının İnanç Gelişimi, Psiko-Teolojik Bir Yaklaşım. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans tezi, 2006.
• Akdemir, Ferhat., “Ateizmin Tarihi Üzerine Kısa Bir Deneme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18/18-19, (2005), 347-363.
• Anwar, Khairil - Mujib, Abdul. “Islamic Faith-Based Content and Religious Social-Media Motives”. Journal of Ethnic and Cultural Studies 9/1 (2021), 19-38. https://doi.org/10.29333/ejecs/1024.
• Aydın, Ali Rıza. Dini İnkarın Psiko-Sosyal Nedenleri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Bader, Christopher D - A. Desmond, Scott. “Do as I Say and as I Do: The Effects of Consistent Parental Beliefs and Behaviors Upon Religious Transmission”. Sociology of Religion, 67/3, (2006) 313-329. https://doi.org/10.1093/SOCREL/67.3.313.
• Baker - Sperry, Lori. “Passing on the Faith: The Father's Role in Religious Transmission”. Sociological Focus 34/2, (2001), 185-198.
• Baltacı, Ali. “Nitel Araştırmalarda Örnekleme Yöntemleri ve Örnek Hacmi Sorunsalı Üzerine Kavramsal Bir İnceleme”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7(1), (2018), 231-274.
• Baltacı, Ali. “Nitel Araştırma Süreci: Nitel Bir Araştırma Nasıl Yapılır?” Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5(2), (2019), 368-388. https://doi.org/10.31592/aeusbed.598299.
• Baynal, Fatma. “Ateizmden Teizme: Bir Vaka İncelemesi”. ODÜSOBİAD 13(2), (2023), 1775-1800, Doi: 10.48146/odusobiad.1198435.
• Bilecik, Sümeyra. “Anne Baba Tutumlarının Bireylerin Din Algısına Etkisi”. Değerler Eğitimi Dergisi 15/33, (2017), 7-38. Bradshaw, Matt - llison, Christopher. “Do Genetic Factors Influence Religious Life? Findings from a Behavior Genetic Analysis of Twin Siblings”. Journal for the Scientific Study of Religion 47/4, (2008), 529-544. https://doi.org/10.1111/j.1468-5906.2008.00425.x
• Creswell, John. W. Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches (4th ed). SAGE Publications, 2014.
• Çayır, C. “Ergenlerin Dinî İnanç, Şüphe ve Dini Tutumları Üzerine Bir Araştırma”. Bilimname 27/2, (2014), 59-88.
• DeMaris, Alfred vd. “Doing the Scut Work of Infant Care: Does Religiousness Encourage Father Involvement?”. Journal of Marriage and The Family 73/2, (2011), 354-368. https://doi.org/10.1111/J.1741-3737.2010.00811.X.
• Demir, İsmail. Dini Bilgi Edinme Kaynağı Olarak Sosyal Medya” (İlahiyat Fakültesi Öğrencileri Örneği). Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2019.
• Ete, Hatem - Yargı, Abdullah. “Türkiye’de Dindarlık Algısı”, (2023). https://ipc.sabanciuniv.edu/Content/Images/CKeditorImages/20231103-15111939.pdf
• Glaeser, Edward L - Sacerdote, Bruce I. “Education and Religion”. Journal of Human Capital, 2/2, (2001), 188- 215. https://doi.org/10.1086/590413.
• Günaydın, Fatma. “İmam Hatip Liselerinde İnanç Soru(n)Ları”. Din Karşıtı Çağdaş Akımlar ve Deizm, 321-335, Ensar Yayınları, 2017.
• Hyman, Gavin. Ateizmin Kısa Tarihi. Çev. Dilek Şendil. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayıncılık, 2010.
• Iles-Caven, Yasmin vd. “Longitudinal Data on Parental Religious Behaviour and Beliefs From the Avon Longitudinal Study of Parents and Children (ALSPAC)”. Wellcome Open Research 4, (2019), 38. https://doi.org/10.12688/WELLCOMEOPENRES.15127.1.
• Iqbal, Sameena - Loona, Mamoona Ismail. “Parents’ Spirituality, Parenting Practices and Disruptive Behaviour Disorders among Pakistani Children: Parents’ Spirituality and Parenting Practices and DBD among Children”. Pakistan Journal of Health Sciences 4/09, (2023), 75–80.
• İmamoğlu, Abdulvahit - Ferşadoğlu, Saliha. “Psikolojik Açıdan Ergenlerde Dinî Tutum ve Davranışların Tahlili”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, (2016), 19-40.
• Kandemir, Sibel. “Lise Öğrencilerinde Din Dışı Yönelim: Bir Ölçek Geliştirme Çalışması”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/2 (Eylül 2021), 230-256.
• Kandler, Christian - Riemann, Rainer. “Genetic and Environmental Sources of Individual Religiousness: The Roles of Individual Personality Traits and Perceived Environmental Religiousness”. Behavior Genetics 43, (2013), 297-313. https://doi.org/10.1007/s10519-013-9596-8.
• Kavun, Yusuf. Ergenlerde Dindarlık ve İnsani Değerler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans tezi, 2016.
• Kay, William vd. “Divorce and Pupil Attitude Toward Christianity and Islam”. Journal of Education and Christian Belief 4/2, (2000), 131-138. https://doi.org/10.1177/205699710000400206.
• Kayıklık, Hasan. “Bireysel Yaşamda Dinsel Değişim”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2, (2005), 5-23.
• Kayıklık, Hasan. Din Psikolojisi: Bireysel Dindarlık Üzerine. Adana: Karahan Kitabevi, 2011.
• King, Valeria. “The Influence of Religion on Fathers’ Relationships with Their Children.” Journal of Marriage and Family 65/2, (Mayıs, 2003), 382-395. https://doi.org/10.1111/J.1741-3737.2003.00382.X.
• Krok, Dariusz. “Examining The Role of Religion in a Family Setting: Religious Attitudes and Quality of Life Among Parents and Their Adolescent Children”. Journal of Family Studies 24/3, (2018), 203-218. https://doi.org/10.1080/13229400.2016.1176589.
• Küçükural, Önder vd. “Türkiye’de Lâdinî (nonreligious) Arayışları Çalışmak: Dinden Uzaklaşma ve Ayrılma Eğilimlerine Dair Kavramsal Bir Çerçeve Önerisi”. Abant Sosyal Bilimler Dergisi 23(1), (2023), 437-451.
• Kümbetoğlu, Belkıs. Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma (2. Basım). Bağlam yayıncılık, 2008.
• Lei, Lei - Traylor, Frederic. “How Does Religion Influence Parental Support of Young Adult Children?”. Journal of Family Issues, (2023), https://doi.org/10.1177/0192513x231195653.
• Maraş, İsmail. “Günümüz Türkiye’sinde Deizm İddiaları ve Bununla Mücadelede İslam Felsefesinin Rolü”. Günümüz Gençliğinin Zihin Problemleri. Ed.İ. Maraş, İ. Erdoğan, 19-34, Kitap Dünyası Yayınları, 2019.
• Marshall, Catherine - Rossman, Gretchen B. Designing Qualitative Research. (SAGE Publications, (1995)
• McMurdie, Carrolyn vd. “Adolescent and Parent Perceptions of the Influence of Religious Belief and Practice”. Journal of Psychology and Christianity 32, (2013), 192.
• Mendeş, Necip Fazıl. Ortaöğretim Öğrencilerinin İnanç Esaslarını Algılayış Biçimleri (Tuzla Örneği). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• Michael Ruse (ed.), The Oxford Handbook of Atheism, “36. A World of Atheism: Global Demographics” (Oxford: Oxford University Press, 2017).
• Miller, Lısa vd. “Religiosity and Depression: Ten-Year Follow-Up of Depressed Mothers and Offspring”. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36/10, (1997), 1416-25. https://doi.org/10.1097/00004583-199710000-00024.
• Öztürk, Yusuf. Ergenlerde Dindarlık ile Öznel İyi Oluş Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Pearce, Lisa D - Axinn, William G.. “The Impact of Family Religious Life on the Quality of Mother-Child Relations”. American Sociological Review, 63, (1998), 810-828. https://doi.org/10.2307/2657503.
• Perşembe, Erkan. “Modernlik ve Postmodernlikte Din Problemi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/14-15, (2003), 159-181.
• Petro, Mervin vd. “The Effect of Religion on Parenting in Order to Guide Parents in the Way They Parent: A Systematic Review”. Journal of Spirituality in Mental Health 20/3, (2018), 114- 139. https://doi.org/10.1080/19349637.2017.1341823.
• Petts, Richard J. “Single Mothers’ Religious Participation and Early Childhood Behavior”. Journal of Marriage and Family 74/2, (2012), 251-268. https://doi.org/10.1111/J.1741-3737.2011.00953.X.
• Petts, Richard - Knoester, Chris. “Parents’ Religious Heterogamy and Children’s Well-Being”. Journal for the Scientific Study of Religion 46/3, (2007), 373-389. https://doi.org/10.1111/J.1468-5906.2007.00364.x.
• Pleck, Joseph. “Why Could Father Involvement Benefit Children? Theoretical Perspectives”. Applied Developmental Science 11/4, (2007), 196-202. https://doi.org/10.1080/10888690701762068.
• Schottenbauer, Michele A vd. “Relationship Between Family Religious Behaviors and Child Well-Being Among Third-Grade Children”. Mental Health, Religion & Culture 10/2, (2007), 191-198. https://doi.org/10.1080/13674670600847394.
• Schwadel, Philip. “The Effects of Education on Americans’ Religious Practices, Beliefs, and Affiliations”. Review of Religious Research, 53/2, (2011), 161-182.
• Schwarz, Marco A. “The Impact of Social Media on Belief Formation”. Rationality and Competition Discussion Paper Series, 57. https://doi.org/10.5282/UBM/EPUB.58069.
• Şanlı, Deniz - Öztürk, Candan. “Anne Babaların Çocuk Yetiştirme Tutumları ve Tutumlar Üzerine Kültürün Etkisi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektronik Dergisi 8(4), (2015), 240-246.
• Şimşek, İsmail. “Mutahhari, Materyalizm ve Eleştirisi”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2), (2020), 1035-1053. DOI: 10.17859/pauifd.800778.
• Topaloğlu, Aydın. Tanrıtanımazlığın Felsefi Boyutları: Teizm ya da Ateizm. İstanbul. Kaknüs Yayınları, 2001.
• Turan, Yahya - Kar, Sait. “Günümüz Gençlerinin Dine Bakışı: Dışlayıcılık ve Çoğulculuk Bağlamında Tecrübi Bir Araştırma”. 21. Yüzyılda Gençlik ve İnanç Eğilimleri. O. Aydınlı vd. (Ed.). 629- 670, İlahiyat, 2022.
• Tüzer, Abdüllatif. “Postmodernizm ve Tanrı’nın Ölümü: Öznenin Arkeolojisi Üzerine Bir Deneme”. Milel ve Nihal 12/2, (2015), 73-124. https://doi.org/10.17131/milelnihal.88806.
• Ünal, Dilek. Çocuğun Din Eğitiminde Ana-Baba Rolleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Ünverdi, Mustafa. “Din Karşıtı Yayınlar ve Gençlerde Ateistlik Eğilimin Nedenleri. İlahiyat Akademi, 12, (12 Aralık, 2020), 145-182.
• Vermeer, Paul vd. “Authoritative Parenting and the Transmission of Religion in the Netherlands: A Panel Study”. The International Journal for the Psychology of Religion 22, (2012), 42-59.
• Vitz, Peter. Faith of The Fatherless the Psychology of Atheism. Ignatius Press, 2013.
• Weissinger Guy M. vd. “Parent Experiences During and After Adolescent Suicide Crisis: A Qualitative Study”. Int J Ment Health Nurs. 2023 Jun;32(3):917-928. DOI: 10.1111/inm.13137. Epub 2023 Mar 7. PMID: 36882964.
• Wider, Walton vd. “The Role of Demographic Factors on Religious Beliefs: Evidence from Five Countries”. F1000Research, 5/12, (2023), 12:372.
• Wilcox, W. Bradford. “Religion, Convention, and Paternal Involvement”. Journal of Marriage and Family 64/3, (2002), 780-792. https://doi.org/10.1111/J.1741-3737.2002.00780.x.
• Wolfinger, H. Nicholas - Wilcox, W. Bradford. “Happily Ever After?: Religion, Marital Status, Gender and Relationship Quality in Urban Families”. Social Forces 86/940, (2008), 1311-1337. https://doi.org/10.1353/SOF.0.0023.
• Yıldırım, Ali - Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2018.
• Zavalsız, Yusuf Sinan - Şahin, Ensar. “Ateist ve Deistlerin Din Algısı: Üniversite Öğrencileri Üzerine Psiko- Sosyolojik Bir Araştırma”. Journal of History Culture and Art Research 7/2, (2018), 567-599.