Yüksek Din Öğretiminde Farklı Bir Tecrübe: Yüksek İslam Enstitüsü

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 674 - 698, 15.09.2025

Muhammet Şevki Aydın

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1678104

Öz

Cumhuriyet döneminde din eğitimi gibi son derece önemli ve temel bir mesele, çoğu zaman çeşitli sebeplerle toplumda teşekkül etmiş olan aşırı karşıtlıklar üzerinden ele alınmış ve tartışılmış, hatta polemik konusu haline getirilmiştir. Bu hengâmede, din eğitiminin varlığını tartışmaktan öteye geçilmemiş; niteliği ve nasıllığını konu etmeye pek vakit bulunamamıştır. İşte, karmaşık siyasal ve toplumsal bağlamda cereyan eden bu itiş kakış sürecinde toplumun büyük çoğunluğu tarafından hüsnü kabul gören Yüksek İslâm Enstitüsü’nün ömrü, ancak yirmi üç yıl sürebilmiştir. Burada, bu kurumu ana hatlarıyla ele alıp değerlendirmeye çalışacağız. Ancak bu değerlendirme, onun üzerinden son derece sınırlı da olsa, din eğitimi konusunda bir dönem ve o dönemdeki toplumsal şartların, zihniyet kutuplaşmalarının, ideolojik yaklaşımların kavranmasına ve tarihsel-siyasal arka planın anlaşılmasına da katkı sağlayacaktır. Gerekli veriler, ilgili literatür ve belgeler taranarak elde edilip yorumlanmıştır. İlahiyat Fakültesi, hem dindarlık hem de çağdaşlık adına meşruiyeti sorgulanan kurum olmuştur. Din adına İlahiyata tepki duyan dindar kesim, “mahiyetçe İlahiyat Fakültesi’nden farklı, doğrudan İslam’ı araştıran ve bu dinin mümini olan din bilginleri yetiştirecek bir eğitim müessesesi kurulmasına ihtiyaç” olduğunu belirterek yeni arayışlara girişmişler ve zorlu mücadeleler sonucunda dört yıllık Yüksek İslâm Enstitüsü 1959 yılında İstanbul’da açılmış ve zamanla sayıları sekiz olmuştur. 1982 yılında İlahiyat Fakültesine dönüştürülmüşlerdir. Açılışında ciddi engellemelerle karşılaşan bu kurumun yirmi üç yıllık ömrü boyunca, programının geliştirilmesinden akademik yapılanmasına bütün unsurları, istenen nitelikte gerçekleştirilememiş; oyalamalarla, engellemelerle ve rastgele değişikliklerle sürüncemede bırakılmıştır. Buna rağmen, halkın nazarında olabildiğince itibarlı mezunlara sahip olmuş; toplumun büyük kesiminin desteğini arkasına almıştır. İlahiyat ile Enstitü’nün kadrolarının kimliği, din anlayışları, İslâmî ilimlere vakıf olma düzeyleri ve statüleri birbirinden oldukça farklılık göstermiştir. İlahiyat ve Enstitü mensuplarında karşıtlık psikolojisi oluşmuştur. İlahiyat mensupları, Enstitü mensuplarını biraz molla/medrese kafalı, metodoloji ve sistematik düşünceden uzak, yeni gelişmelerden, batıdaki çalışmalardan habersiz; Enstitü mensupları da onları Arapçaya ve dinî ilimlere vukufu zayıf, daha laik/modernist ve sisteme daha yakın bulmuştur. 1977 yılında Enstitülere tahsis edilen 100 asistanlık kadrosuna atanan elemanların tez hazırlama çalışmaları üzerinden İlahiyat Fakültesi ile diyalojik ilişkilerin başlatılıp bilgi alış verişinde bulunma kanallarının açılması, bu iki kurumun öğretim elemanları arasında yakınlaşma ve fikrî benzeşmelerin önünü açmıştır. Yüksek İslâm Enstitüleri, İlahiyata kıyasla nispeten olumlu eğitsel işlevlerine rağmen, bilimsel araştırmalar yapma hususunda kendini pek gösterme imkânı bulamamıştır. Geneli itibariyle, ilmî dinamizmi yeterince üretememiş; daha ziyade içine ve geçmişe kapanarak zamanın ruhundan, insanî, toplumsal ve kültürel gerçekliklerden bir ölçüde kopup İslâmî ilimler alanında daha çok tekrarcılık ve aktarmacılık anlayışıyla yol almışlardır. Yüksek İslâm Enstitüleri, İslâm dininin öteden beri istikrarı ve itidali temsil eden geleneksel ana çizgisini, din hizmetinin gerektirdiği kucaklayıcı anlayışı koruyarak eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürdürmeye çabalamıştır. Örnek ahlaki tutum ve davranışlarıyla bariz biçimde toplumda kendini gösteren ve toplumun takdirine mazhar olan İmam-Hatip Okulu öğrencileri, Yüksek İslâm Enstitülerinde de bu örnekliği sürdürme imkânına kavuşturulmuştur. Ülkemizde ve çevresinde din merkezli siyasal ve toplumsal oluşumların ve ideolojik çekişmelerin yoğun ilgi gördüğü bir dönemde bu kurumların mezunları, İslâm’ın öngördüğü mutedil dindarlığı olabildiğince temsil etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi , Yüksek Din Öğretimi , Yüksek İslam Enstitüsü , İlahiyat Fakültesi , Kurumsallaşma

Etik Beyan

*Bu makale, Millî Eğitim Bakanlığı, Önder ve Medar iş birliğiyle gerçekleştirilen “Yeniden Açılışının 70. Yılında İmam Hatip Okulları ve Türkiye’de Din Eğitimi Uluslararası Sempozyumu”, 15-17 Ekim 2021, Cevahir Kongre Merkezi, İstanbul Sempozyumu’nda sözlü olarak sunulan ancak tam metni yayımlanmayan “Yüksek İslâm Enstitüleri” adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş hâlidir. Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

A Different Experience in Higher Religious Education: Higher Islamic Institutes

Öz

During the Republican period, a highly significant and fundamental issue such as religious education was, for various reasons, often addressed and debated through the extreme oppositions that had formed within society, and at times even became a matter of polemics. Amidst this turmoil, discussions rarely went beyond questioning the very existence of religious education; little opportunity was found to address its quality and modalities. Thus, in this process of struggle, unfolding within a complex political and social context, the Higher Islamic Institute, which was largely well-received by the majority of society, could only survive for twenty-three years. Here, this institution will be outlined and evaluated. Yet this evaluation, albeit limited, will also contribute to an understanding of religious education in a particular period, as well as the social conditions, intellectual polarizations, and ideological approaches of that time, thereby shedding light on the historical and political background. The necessary data have been obtained and interpreted through a review of the relevant literature and documents. The Faculty of Theology was an institution whose legitimacy was questioned both in the name of religiosity and in the name of modernity. The devout segments, who reacted against the Faculty of Theology in the name of religion, emphasized “the need for an educational institution essentially different from the Faculty of Theology, one that directly studies Islam and trains scholars who are themselves believers of this religion.” With this motivation, they pursued new initiatives, and after difficult struggles, the four-year Higher Islamic Institute was opened in Istanbul in 1959. Over time, their number increased to eight, and in 1982 they were transformed into Faculties of Theology. Despite encountering serious obstacles at its inception, throughout its twenty-three years of existence, the Institute was unable to fully realize, at the desired level, many aspects ranging from program development to academic structuring. Instead, it was left in a state of uncertainty through procrastinations, impediments, and arbitrary changes. Nevertheless, it produced graduates who were held in considerable esteem by the public and who gained the support of large segments of society. The identity of the staff, their understanding of religion, their competence in Islamic sciences, and their social status differed significantly between the Faculty of Theology and the Institute. This led to the formation of a psychology of opposition among their members. The faculty members of Theology regarded those of the Institute as somewhat traditionalist or “madrasah-minded,” lacking methodology and systematic thought, and uninformed about new developments and Western scholarship. On the other hand, the Institute members considered the Theology faculty as weak in Arabic and Islamic sciences, more secular/modernist, and closer to the political system. In 1977, through the dissertation works of those appointed to the one hundred assistantships allocated to the Institutes, dialogical relations with the Faculty of Theology were initiated, opening channels for exchange of knowledge. This development paved the way for rapprochement and intellectual convergences between the academic staff of the two institutions. Although the Higher Islamic Institutes, compared to the Faculty of Theology, played relatively positive educational roles, they were unable to adequately demonstrate themselves in the field of scientific research. In general, they failed to generate sufficient scholarly dynamism; rather, they tended to turn inward and backward, becoming somewhat detached from the spirit of the time, as well as from human, social, and cultural realities. Within the field of Islamic sciences, they advanced primarily with an understanding based on repetition and transmission. Nonetheless, the Higher Islamic Institutes endeavored to carry out their educational activities by preserving the traditional main line of Islam, which has long represented stability and moderation, and by maintaining the inclusive understanding required by religious service. The students of Imam-Hatip Schools—who had already gained societal recognition and appreciation through their exemplary moral attitudes and behaviors—were able to continue this exemplary conduct within the Higher Islamic Institutes. At a time when religiously centered political and social movements and ideological conflicts were receiving intense attention in our country and its surroundings, the graduates of these institutions represented, as far as possible, the moderate religiosity envisioned by Islam.

Anahtar Kelimeler

Religious education , Higher Religious Education , Higher Islamic Institute , Faculty of Theology , Institutionalization

Etik Beyan

*This article is a developed and partially modified version of the paper titled “Higher Islamic Institutes”, which was presented orally at the “International Symposium on Imam Hatip Schools and Religious Education in Turkey in the 70th Year of its Re-Opening”, 15-17 October 2021, Cevahir Congress Center, Istanbul Symposium held in cooperation with the Ministry of National Education, Önder and Medar, but the full text was not published. This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

Kaynakça

• Akseki, A. Hamdi. Din Tedrisatı ve Dinî Müeseseler Hakkında Bir Rapor. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1950. https://ismailkara.izu.edu.tr/xmlui/handle/ismailkara/45
• Atılgan, Doğan (ed.). Cumhuriyetimizin 80. Yılında Üniversitemizin Dünü – Bugünü ve Geleceğe Bakışı Rektörlerimizin Eğitim Yılı Açış Konuşmaları 1946-2004. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2003.
• Aydın, M. Şevki. Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi Öğretmeni Yetiştirme ve İstihdamı. İstanbul: DEM Yayınları, 3. Baskı., 2016.
• Aydın, Muhammet Şevki. Din Eğitimi Bilimi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2024.
• Aydın, Muhammet Şevki. “İlahiyat Eğitiminde Geleceğe Yönelik Öneriler”. Cumhuriyetin 100. Yılında Türkiye’de İlahiyat Eğitimi. ed. İrfan Aycan vd. Ankara: A.Ü. ilahiyat Fakültesi, 2023.
• Aydın, Muhammet Şevki. “İlahiyat İsmine Takılıp Kalmak”. Star Gazetesi/Açık Görüş, (03 Nisan 2021).
• Ayhan, Halis. Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: DEM Yayınları, 2014.
• Ayhan, Halis. “Yüksek İslâm Enstitülerinde Din Eğitimi ve Problemleri”. Türkiye I. Din Eğitimi Semineri,. A.Ü. İlahiyat Vakfı Yayınları, 1981.
• Başgil, Ali Fuad. Din ve Laiklik. İstanbul: Yağmur Yayınevi, 1991.
• Bolay, Süleyman - Türköne, Mümtazer. Din Eğitimi Raporu. Ankara: Ankara Merkez İmam Hatip Lisesi Öğrencileri ve Mezunları Vakfı, 1995.
• Çadırcı, Musa - Süslü, Azmi. Ankara Üniversitesi Gelişim Tarihi. Ankara: A.Ü. Rektörlüğü Yayınları, 1982.
• DPT. Örgün Mesleki-Teknik Eğitim Özel İhtisas Din Eğitimi Komisyonu Raporu. DPT, 1971.
• Gözaydın, İştar. Diyanet Türkiye Cumhuriyeti’nde Dinin Tanzimi. İstanbul: iletişim Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Güngör, Erol. İslamın Bugünkü Meseleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1984.
• Hızal, Alişan. Bilgisayar Eğitimi ve Bilgisayar Destekli Öğretime İlişkin Öğretmen Görüşlerinin Değerlendirilmesi. Eskişehir.: Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, No.11, 1989.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Darulfünun Tarihçesine Giriş”. Belleten.
• Jacop, P. Xavier. L’Enseignement Religieux dans la Turquie Moderne. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1982.
• Jaschke, Gotthard. Yeni Türkiye’de İslamlık,. çev. Hayrullah Örs. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1972.
• Kara, İsmail. Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam. İstanbul: Dergah Yayınları, 2016.
• Kavcar, Cahit. “‘Yüksek Öğretmen Okulu’nun Öğretmen Yetiştirmedeki Yeri’”. Öğretmen Yetiştiren Yükseköğretim Kurumlarının Dünü-Bugünü-Geleceği Sempozyumu. Ankara, 1987.
• Kaya, Umut. Öğrenci Görüşlerine Göre İlahiyat Fakülteleri İ. İstanbul: Çamlıca yayınları, 2020.
• Koçkuzu, Ali Osman. “Yükseköğretimde Din Bilimlerinin Başarılı Öğretilmesinde İki Önemli Faktör: İnsan Kaynağı ve Ders Müfredatları”. Yükseköğretimde Din Bilimleri Öğretimi Sempozyumu. 63-74,. Samsun, 1998.
• Kutlu, Sönmez. “İlahiyat Öğretiminde Zihniyet Sorunu: Bilimsellikten Gelenekçiliğe Savrulma”. Ankara: AÜİF yayınları, 2016.
• Küçükahmet, Leyla. Öğretim İlke ve Yöntemleri. Ankara: Gazi Büro Kitabevi, 1995.
• MEB. Din ile İlgili Eğitim ve Öğretim Komitesi Raporu. MEB, 1961.
• MEB. “Müdürler Komisyonunun 17.11.1959 tarih ve 575 sayılı kararı”, 17 Kasım 1959.
• MEB. “Talim ve Terbiye Kurulu’nun 24 Eylül 1959 tarih ve 240 sayılı kararı.”, 1959.
• MEB. “Tebliğler dergisi 19.02.1979, Sayı: 2021”, 19 Şubat 1979.
• MEB. Türkiye Eğitim Millî Komisyonu Raporu. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1959.
• MEB. Yedinci Milli Eğitim Şurası. MEB, 1991.
• Okutan, Ömer. Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi ve Öğretimi Öğretmeni Yetiştirme Sorunu, Yayınlanmamış Y.Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, 1980.
• Okutan, Ömer. “Din Eğitimi”. Cumhuriyet Döneminde Eğitim. İstanbul: MEB Yayını, 1983.
• Öcal, Mustafa. İmam-Hatip Liseleri ve İlköğretim Okulları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1994.
• Öcal, Mustafa. Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi. Bursa: Düşünce Kitabevi Yayınları, 2011.
• Öcal, Mustafa. Tanıkların Dilinden Cumhuriyet Dönemi Din Eğitimi ve Dinî Hayat. 3 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2008.
• Öcal, Mustafa. “Yüksek İslâm Enstitüsü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 44. İstanbul: İSAM, 2013.
• Parmaksızoğlu, İsmet. Türkiye’de Din Eğitimi. Ankara: MEB Yayını, 1966.
• Türkiye İslâm Enstitüleri Talebe Federasyonu,. İslami İlimler Akademileri. İstanbul: Türkiye İslâm Enstitüleri Talebe Federasyonu, 1969.
• Yavuz, Fehmi. Din Eğitimi ve Toplumumuz. Ankara: Sevinç Matbaası, 1969.
• Zengin, Zeki Salih. Medreseden Darülfünuna Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi. Ankara: Karahan Kitapevi, 2009.
• “19 Ocak 1972 tarih ve 14077 sayılı Resmi Gazete”, ts.
• Din Eğitimi Çalışma Grubu Raporu. Ankara: MEB, 1981.
• Dünden Bugüne Erciyes İlahiyat. Kayseri: Kimlik yayınları, 2021.
• İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Açılışı. Ankara: Maarif Basımevi, 1960.
• “Maarif Vekaleti Müdürler Komisyonu, 22.08.1958 tarih ve 327 sayılı kararı”. Maarif Vekaleti, 22 Ağustos 1958.
• “Talim ve Terbiye Dairesi Başkanlığı’nın 31 Temmuz 1961 tarih ve 211 sayılı kararı”. MEB, ts.