Orta Çağ’da Akdeniz Havzası’nda Müslüman Devletlerin Kullandığı Çok Amaçlı Bir Gemi: Müsettah

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 922 - 946, 15.09.2025

Mustafa Çavuşoğlu

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1679617

Öz

Üç tarafı denizlerle çevrili olan Arap Yarımadası, sakinleri olan Araplara denizcilik noktasında büyük imkânlar sunmuştur. Bu sebeple Arap Yarımadası’nda denizciliğin milattan çok öncelere dayandığı bilinmektedir. Kaynaklar bu konuda Maîn Devleti, Sebe Devleti ve Himyer Devleti’nin askerî ve ticarî faaliyetleri hakkında bilgi sunmaktadır. Ancak Arap Yarımadası’nın batısında bulunan Kızıldeniz’in doğu sahillerindeki kayalıklar ve denizin sığ oluşu özellikle Hicaz bölgesindeki Arapların denizlerden uzak durmalarına neden olmuştur. Bu sebeple İran fetihleri esnasında Bahreyn valisi Ala b. Hadramî (öl. 21/642), Halife Ömer’in (13-23/634-644) kendisine izin vermeyeceğini düşünerek kendi inisiyatifiyle Sâsânî Devleti üzerine ikinci bir cephe açmıştır. Onun bu davranışı Müslümanlara zor anlar yaşatmıştır. Alkame b. Mücezziz’in (öl. 20/641) yirmi gemiden oluşan filosunun bir fırtına sonucu tamamen batması, Müslümanların denizden uzak kalmaları konusundaki tavırlarını haklı çıkarmıştır. Halife Ömer bu sebeple Muâviye b. Ebû Süfyân’a (41-60/661-680) Kıbrıs seferi için izin vermemiştir. Hz. Peygamber’in vefatından sonra başlayan ve Hz. Ömer zamanında hız kazanan İslâm fetih hareketleri neticesinde Suriye ve Mısır gibi denizcilikleriyle ön plana çıkmış milletler İslâm coğrafyası içerisinde kalmıştır. Bu tarihten sonra buralarda yaşayan denizciler zanaatlarını Müslümanlar adına gerçekleştirmişlerdir. Denizcilikte bilgi ve deneyime sahip olan özellikle Mısır ve Suriye halkı, Müslümanların bu alanda bilgi ve deneyimlerinin gelişmesine katkı sunmuştur. Araplar zaman geçtikçe denizcilik bilgisine, kültürüne ve gemi yapımına alışmış, inşa ettikleri bu gemilerin şekil ve büyüklüklerine göre isimler vermiştir. Orta Çağ’da Akdeniz’de kullanılan savaş gemilerinden biri olan “Müsettah” isimli gemi hakkında bilgi vermeyi amaçlayan bu araştırmanın kapsamı sadece Akdeniz ile sınırlı tutulmuştur. Zaman ve alan ile ilgili sınırlandırma araştırmayı bir yandan kısıtlarken diğer bir yandan önemini artırmıştır. Araştırmalar, denizciliği zamanın ihtiyaçlarına göre sonradan öğrenen Müslümanların bu konuda muasırlarının tecrübesinden yararlanmakla beraber teknolojik anlamda onları çok geride bıraktığını göstermektedir. Bu araştırma, İslâm’ın ilk döneminde İstanbul fetihlerinde de kullanıldığı bildirilen ve Akdeniz Havzası’nda büyük öneme sahip olan, fakat hakkında düzenli, yeterli bilgi bulunmayan müsettah isimli gemi hakkındaki bilgileri içermesi ve denizcilik faaliyetlerinin bölgedeki devletlerin güç dengelerine nasıl etki ettiğini ortaya koyması bakımından önem arz etmektedir. Araştırmanın problemi, birinci derecede İslâm tarihi kaynaklarının genel olarak siyasî ve askerî ilişkilerde karasal boyutta cereyan eden olaylara odaklanmasıdır. Bu durum, denizlerde gerçekleşen savaşlara ve askerî harekâtlara olan ilginin azalmasına neden olmuş, dolayısıyla bu konulara dair bilgiler oldukça sınırlı kalmıştır. Nitekim kaynakların büyük çoğunluğunda, denizcilik faaliyeti kabul edilen askerî operasyonlar, bu operasyonlarda kullanılan gemi çeşitleri ve deniz savaşlarında kullanılan silahlar hakkında yok denecek kadar az bilgi bulunmaktadır. Bunun sonucunda, Orta Çağ’da Akdeniz Havzası’nda İslâm devletleri tarafından kullanılan gemilerin boyutları, gemilerin inşa teknikleri ve savaşlardaki fonksiyonları hakkında yeterli ve detaylı bilgilere rastlamak mümkün olmamaktadır. Bu sebeple İslâm denizcilik tarihi üzerine araştırmalar yapan akademisyenlerin, ilk dönem kaynaklarına yeterince başvurmadıkları düşünülerek bu kaynakları ihmal ettikleri yönünde bir algı oluşmaktadır. Hicaz kültüründe denizcilik faaliyetlerinin zayıf olması, bu durumun bir yansımasıdır. Bu nedenle, Orta Çağ denizcilik tarihini araştırırken genellikle sonraki dönemlerde yazılmış kaynaklara başvurulmuştur. Araştırma ile Orta Çağ’da Akdeniz Havzası’ndaki askerî faaliyetler incelenerek bölge üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi hedeflenmiştir. Bu araştırma, Orta Çağ’da Akdeniz Havzası’na ve sadece müsettah isimli gemiye odaklanmış olup, yöntem olarak döneme ait elde edilen tüm veriler derlenmiş ve incelenmiştir. Çalışmada birincil kaynaklarda yeterli bilgi olmaması nedeniyle ikincil kaynaklar temel alınmış, bu sebeple karşılaştırmalı bir analiz yapılmaksızın mevcut veriler yorumlanarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi , Orta Çağ , Akdeniz , Savaş Gemileri , Müsettah

Etik Beyan

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

A Multi-Purpose Ship Used by Muslim States in the Mediterranean Basin in the Middle Ages: Muṣaṭṭaḥ

Öz

Surrounded by sea on three sides, the Arabian Peninsula has offered great maritime opportunities to its Arab inhabitants. For this reason, it is known that seafaring in the Arabian Peninsula dates back to long before Christ. In this regard, the sources provide information about the military and commercial activities of the Ma‘īn State, the Saba’ State and the Ḥımyar State. However, the rocks on the eastern shores of the Red Sea in the west of the Arabian Peninsula and the shallowness of the sea caused the Arabs, especially in the Ḥijāz region, to stay away from the sea. For this reason, during the Iranian conquests, the governor of al-Baḥrayn, ‘Alā b. al-Khadramī (d. 21/642), thinking that Caliph ‘Umar would not allow him, opened a second front in Iran on his own initiative. However, his actions caused significant hardship for the Muslims. The complete sinking of ‘Alḳama b. al-Muceẕẕiz’s (d. 20/641) fleet of twenty ships as a result of a storm justified the Muslims' attitude in staying away from the sea. For this reason, Caliph ‘Umar (13-23/634-644) did not give permission to Muʿāwīya b. Abī Sufyān (41-60/661-680) for the Cyprus expedition. As a result of the Islamic conquest movements that started after the death of the Prophet and gained momentum during the time of ‘Umar, nations that stood out with their maritime activities, such as Syria and Egypt, remained within the Islamic geography. After this date, the sailors living here practiced their craft on behalf of Muslims. Especially the people of Egypt and Syria, who have knowledge and experience in maritime, contributed to the development of Muslims' knowledge and experience in this field. Over time, Arabs adapted to maritime knowledge, culture, and shipbuilding, naming the ships they constructed based on their shapes and sizes. This research focusses on the Mediterranean ship "Muṣaṭṭaḥ," a mediaeval warship. Time and space constraints have both restricted the research and heightened its significance. Research shows that Muslims, who learned seafaring later in life according to the needs of the time, benefited from the experience of their contemporaries in this regard, but left them far behind in terms of technology. This research is significant as it includes the information about the vessel named Muṣaṭṭaḥ, which is reported to have been used in the early Islamic conquests of Istanbul and holds great importance in the Mediterranean Basin, yet lacks sufficient organized information. The problem of the research is that the primary sources of Islamic history generally focus on events that took place on land in political and military relations. This situation caused a decrease in interest in wars and military operations at sea, and therefore information on these subjects remained very limited. Indeed, in the vast majority of sources, there is almost no information about military operations considered maritime activities, the types of ships used in these operations, and the weapons used in naval warfare. As a result, it is not possible to find sufficient and detailed information about the sizes of ships used by Islamic states in the Mediterranean Basin in the Middle Ages, the construction techniques of the ships, and their functions in wars. In this context, academics conducting research on Islamic maritime history are perceived to have neglected these sources because they are thought to have not consulted early sources. The weakness of maritime activities in Hejaz culture is a reflection of this situation. For this reason, when researching medieval maritime history, sources written in later periods were generally used. This research focused on the Mediterranean Basin in the Middle Ages and only the ship called müsettah, and as a method, all the data obtained from the period were compiled and examined. The study was based on secondary sources due to the lack of sufficient information in primary sources, and for this reason, the existing data was interpreted and evaluated without a comparative analysis.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Middle Ages , Mediterranean , Warships , Muṣaṭṭaḥ

Etik Beyan

This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained from literature review/published sources. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

The author acknowledges that he received no external funding in support of this research.

Kaynakça

• ‘Abbâde, ‘Abdülfettâh. Kitâbü Süfüni’l-üsdûli’l-İslâmiyyi ve envâ‘ıhâ ve ma‘addâtihâ. Mısır: Matbaatü’l-Hilâl, 1913.
• ‘Abdülalîm, Enver. el-Milâha ve ‘ulûmu’l-bihâr ‘ınde’l-‘Arab. Kuveyt: ‘Âlemü’l-Ma‘rife, 1979.
• ‘Adevî, İbrâhîm Ahmed. el-Ümeviyyûn ve’l-Bizantiyyûn, el-bahru’l-ebyedu’l-mütevessıt buhayratü’l-İslâmiyye. Kâhire: Mektebetü’l-Anclo el-Mısrıyye, 1953.
• Agius, Dionisius A. Classic Ships of Islam From Mesopotamia to the Indian Ocean. Leiden-Boston: Brill, 2008.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2006.
• ‘Aselî, Bessâm. Fennü’l-harbi’l-İslâm fî ‘uhûdi’l-Hulefâi’r-Râşidîn ve’l-Ümeviyyîn ‘ameliyyâtü cebehâti’ş-şimâliyye ve’ş-şarkıyye ve’l-bahriyye. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Bebel, August. Hz. Muhammed ve Arap İslâm Kültürü. çev. Sıddık Çelik-Hasan Erdem. İstanbul: Arya Yayıncılık, 2011.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Fütûhu’l-büldân. thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘ - Ömer Enîs et-Tabbâ‘. Beyrût: Müessesetü’l-Maârif, 1987.
• Berakât, Vefîk. Fennü’l-harbi’l-bahriyye fî’t-târîhi’l ‘Arabiyyi’l-İslâm. b.y: Matbaatü Câmiati Haleb, 1995.
• Bostan, İdris. “Malta”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/539-542. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî Târîhı’l-ʿArab kable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdâd: Câmiatü Bağdâd, 2. Basım, 1993.
• Çavuşoğlu, Mustafa. Hz. Peygamber Dönemi’nden Emevîlerin Yıkılışına Kadar Denizcilik. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Çiftci, Mehmet. Endülüs Emevî Devletinde Donanma (711-1031). Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Dozy, Reinhart. Supplement Aux Dıctıonnaıres Arabes. 2 Cilt. Leide-Parıs: EJ Brill-Lıbraırıe Orıentale Et Amerıcaıne Maısonneuve Freres, 2. Basım, 1927.
• Ebû Halîl, Şevkî. Fethu Sıkılliye bi kıyâdeti’l fakîhi’l mücâhid Esed b. Furât. Dımaşk-Beyrût: Dâru’l Fikr-Dâru’l Fikri’l Muâsır, 2. Basım, 1998.
• Ebû Şâme, Şihâbuddîn el-Makdisî Ebû Muhammed Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm. Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye. 2 Cilt. Kâhire: Matbaatü Vâdi’n-Nîl, 1871.
• Eco, Umberto (ed.). Ortaçağ -Barbarlar, Hıristiyanlar, Müslümanlar-. çev. Leyla Tonguç Basmacı. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2. Basım, 2014.
• Emyelî, Hasan. el-Cihâdü’l-bahriyye fî mesabbi Ebî Rakrâk. el-Muhammediyye: Dâru Ebî Rakrâk, 2006.
• Erbaş, Furkan. “Mağrib Dönemi Fâtımîler’de Denizcilik/Donanma (297-362/909-973)”. Düzce İlahiyat Dergisi 8/2 (Aralık 2024), 276-304. https://doi.org/10.61272/duid.1548079
• Erol, Burak Gani. Memlük Deniz Kuvvetleri. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Fahmy, Aly Mohamed. Muslim Naval Organisation in the Eastern Mediterranean from the Seventh to the Tenth A.D. Cairo: National Publication-Printing House, 2. Basım, 1966.
• Hamevî, Muhammed Yâsîn. Târîhu ustûli’l-‘Arabî. Dımaşk: y.y, 1945.
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî. er-Ravzü’l-miʿtâr fî haberi’l-aktâr. thk. İhsân Abbâs. Beyrût: Müessesetü Nâsır li’s-Sekâfe, 1980.
• Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• Işıltan, Fikret. “Sicilya”. Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 10/589-596. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1966.
• İbn A‘sem, Ebû Muhammed Ahmed b. A‘sem el-Kûfî el-Ahbârî. Kitâbü’l-Fütûh. thk. Ali Şîrî. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Edvâ, ts.
• İbn İzârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. İzârî el-Merrâküşî. el-Beyânü’l-muğrib fî ahbâri mülûki’l-Endelüs ve’l-Mağrib. thk. Levi Provençal - C. S. Colin. 2 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’s-Sekâfe, 3. Basım, 1983.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdülkâdir el-Arnâût - Beşâr ‘Ivâd. 20 Cilt. Beyrût: Dâr-u İbn Kesîr, Özel Baskı., 2015.
• İbn Memmâtî, Es‘ad. Kitâbü Kavânînid’d-devâvîn. thk. Azîz Süryâl Atıyye. Kâhire: Mektebetü Medbûlî, 1991.
• İbn Rüste, Ebû Alî Ahmed b. Ömer. el-Aʿlâku’n-nefîse. ed. Michael Jan De Goeje. Leyden: Matbaatü Brill, 1892.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin. 16 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, 1992.
• İbn Vâsıl, Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim. Müferricü’l-kurûb fî ahbâri benî Eyyûb. thk. Cemâlüddîn Şeyyâl. 5 Cilt. Kâhire: y.y., 1953.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 18 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ebi’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed Ebî Abdilkerîm b. Abdilvâhıd eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. 10 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 2012.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali b. Ahmed. Kitâbü Subhu’l-aʿşâ. 14 Cilt. Kâhire: Dâru’l Kütübi’l-Hudeyviye, 1914.
• Kapanşahin, Muhittin. “Ağlebîler”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti -7- Abbâsîler Döneminde Kurulan Devletler. 7/21-75. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
• Karakuş, Nadir. “Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Amirali: Hüsameddin Lü’lü”. Umde Dini Tetkikler Dergisi 5/1 (Temmuz 2022), 62-80. https://doi.org/10.54122/umde.1117252
• Kâşif, Seyyide İsmâîl. Mısr fî asri’l-İhşîdiyyîn. Kâhire: Matbaatü Câmiati Fuâd el-Evvel, 1950.
• Kürd Ali, Muhammed b. Abdürrezzâk b. Muhammed. Hıtatü’ş-Şâm. 6 Cilt. Dımeşk: Mektebetü’n-Nûriye, 2. Basım, 1983.
• Laiou, Angeliki E.-Morrisson, Cecile. Bizans Ekonomisi. çev. Bahattin Bayram. İstanbul: Runik Kitap, 2020.
• Leroux, J. Gabriel. İlk Akdeniz Medeniyetleri. çev. Cevdet Perin-Mithat Perin. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1944.
• Mâcid, ‘Abdülmün’ım. Nazmü’l-Fâtımiyyîn ve rusûmihim fî Mısr. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Anclo el-Mısrıyye, 3. Basım, 1955.
• Mâhir, Suâd. el-Bahriyye fî Mısri’l-İslâmiyye ve âsâruha’l-bâkıyye. b.y: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1967.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed. Kitâbü’l-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. thk. Halîl Mansûr. 4 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1998.
• Muhsin, Muhammed Hüseyin. Ceyşü’l-Eyyûbî fî ahdi Salâhıddîn. Erbîl: Dâru Ârâs, 2002.
• Nâsırî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Hâlid. Kitâbü’l-İstiksâ li ahbâri düveli’l-Mağribi’l-aksâ ed-devletâni Murâbitıyye ve’l-Müvahhidiyye. çev. Cafer en-Nâsırî - Muhammed en-Nâsırî. 9 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütüb-Dâru’l-Beydâ, 1997.
• Nuhaylî, Dervîş. es-Süfünü’l-İslâmiyye alâ hurûfi’l-mu’cem. İskenderiye: Dâru’l-Kütüb, 1974.
• Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Ali Muhammed Hâşim - Abdülmecîd Terhûnî. 33 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Özkuyumcu, Nadir. “Tolunoğulları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/233-236. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Öztürk, Murat. Fâtımîler’in Deniz Gücü ve Akdeniz Hâkimiyeti. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Öztürk, Murat. “Hz. Osmân Dönemi (23-35/644-656) Denizcilik Faaliyetleri ve Bahrî Seferler”. Hazreti Osman. ed. Ali Aksu. 113-140. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Picard, Christophe. Sea of The Caliphs: The Mediterranean in the Medieval Islamic World. çev. Nicholas Elliott. London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2018.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Eyyübi Devleti-Selahaddin Eyyübi ve Kudüs’ün Yeniden Fethi. çev. Şerafettin Şenaslan. İstanbul: Ravza Yayınları, 2010.
• Şeyyâl, Cemâlüddîn. Mücmelü Târîhu Dimyât. İskenderiye: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2000.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, 1967.
• Tâlibî, Muhammed. ed-Devletü’l-Ağlebiyye 184-296/800-909. thk. Hammâd es-Sâhilî. Beyrût: Dâru’l-Garbü’l-İslâm, 2. Basım, 1995.
• Utku, Nihal Şahin. Kızıldeniz: Çöl, Gemi ve Tacir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1977.
• Zeydân, Corcî. İslâm Uygarlığı Tarihi. çev. Nejdet Gök. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Zeyyât, Habîb. el-Varâka ve sınâʿatü’l-kitâbe ve muʿcemü’s-süfün. ed. Gâde Yûsuf Hûrî. Beyrût: Dâru’l-Mirâ, 1992.