Türk Bağımsızlık Savaşı ve Sonrası Mevlevîler ve Bektaşîler

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 48 - 78, 30.05.2025

İrfan Kaymak

https://doi.org/10.47437/esogutd.1650865

Öz

Türk Bağımsızlık Savaşı, Osmanlı Devleti’nin ve akabinde yeni Türkiye'nin, II. Viyana Savaşı'ndan sonraki en büyük başkaldırısını simgelemektedir. Osmanlı Devleti, XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Batı'da gerçekleşen gelişmelere ayak uyduramamış, Coğrafî Keşiflere katılmamış ve XVI. yüzyıldaki zirve anlayışıyla yönetilmeye devam etmiştir. Ancak XVII. yüzyıldan itibaren birtakım sorunların farkına varılmış ve XVIII. yüzyıl itibarıyla çeşitli ıslahat hareketleri başlatılmıştır. Fakat bu ıslahatlar batılı devletlerle rekabet etmeye yetmemiştir. Zira Osmanlı Devleti, ıslahat çabaları sırasında birçok dahili sorunla da uğraşmak zorunda kalmıştır. Yeniçeri, ulema ve tasavvuf erbabı gibi unsurlar, ıslahat sürecine muhalefet etmiş; bu da ıslahatı baltalamıştır. Dolayısıyla, Osmanlı Devleti XIX. yüzyılda büyük bir gerileme sürecine girmiş, Fransız İhtilali’nin getirdiği milliyetçi hareketlerin de etkisiyle, XIX. yüzyıl boyunca ciddi siyasi, sosyal, dinî ve askerî krizlerle karşı karşıya kalmıştır. Nitekim I. Dünya Savaşı'nın mağlubiyetle sonuçlanması Osmanlı Devleti için ağır bir ateşkes antlaşmasını beraberinde getirmiştir. Mondros Mütarekesi, fiilen Osmanlı Devleti’nin sona erdiğini gösterirken, işgallerin başlamasıyla Anadolu’nun bağımsızlık mücadelesi kaçınılmaz hâle gelmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkışı, Türk Bağımsızlık Savaşı’nın fitilini ateşlemiştir. Türk halkı, emperyalist Batı’ya karşı inanç ve kararlılıkla mücadeleye girişmiş ve bağımsızlığını kazanmıştır. Bu süreçte, Mevlevîlik ve Bektaşîlik başta olmak üzere, birçok dinî yapılanma da mücadeleye önemli katkılarda bulunmuştur. Ancak, Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte, yeni devlet, modernleşme süreci kapsamında tarîkat ve cemaatlerle arasına mesafe koymuştur. Halifeliğin kaldırılmasıyla bu ayrışma derinleşmiş, nihayetinde “Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması” kanunu ile Mevlevîlik ve Bektaşîlik tarikatları resmen yasaklanmıştır. Bu çalışmada, Mevlevîlik ve Bektaşîlik tarikatlarının yakın dönem tarihine, Türk Bağımsızlık Savaşı’ndaki rollerine ve Cumhuriyet sonrası süreçte yaşadıkları dönüşüme değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Milli Mücadele , Osmanlı Devleti , Türkiye , Mevleviler , Bektaşiler

The Mevlevis and Bektashis During and After the Turkish War of Independence

Öz

The Turkish War of Independence marked the most significant uprising of the Ottoman Empire and later the new Turkey since the Second Siege of Vienna. The Ottoman Empire failed to keep up with Western advancements in the 17th and 18th centuries, missing the Geographical Discoveries and continuing to govern with a 16th-century mindset. Although some reforms were attempted in the 18th century, they were insufficient due to internal opposition from the Janissaries, ulema, and Sufi orders. By the 19th century, the Ottoman Empire faced a serious decline and was further weakened by nationalist movements inspired by the French Revolution. The defeat in World War I resulted in the Armistice of Mudros, which marked the empire’s de facto end. The occupation of Anatolia made the independence struggle inevitable. Mustafa Kemal Pasha’s arrival in Samsun in 1919 ignited the resistance movement, and the Turkish people fought with determination against Western imperialism, ultimately securing their independence. During the war, religious orders, particularly the Mevlevi and Bektashi orders, played a crucial role in supporting the nationalist movement. However, with the proclamation of the Republic, the new state distanced itself from religious institutions as part of its modernization efforts. The abolition of the Caliphate in 1924 deepened this separation. Finally, with the Law on the Closure of Dervish Lodges and Zawiyas (1925), the Mevlevi and Bektashi orders were officially banned. This study examines the historical transformation of these religious orders, their role in the independence struggle, and their status in the post-Republican period.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire , Türkiye , Mevlevi Sufism , Bektashism , Turkish War of Independence

Kaynakça

• Akşin, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele, 3c, İstanbul: Cem Yayınevi, 1992.
• Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, 3c, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Ankara: ATAM Yay, 1997.
• Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, İstanbul: Pozitif Yayınevi, Haziran- 2020.
• Eflaki, Ahmet, Ariflerin Menkıbeleri, İstanbul: M.E.B. Yayını, 1995.
• Ertan, Temuçin Faik, Başlangıcından Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ankara: Siyasal Kitabevi, 5. Baskı, Eylül-2017.
• Ezherli, İhsan, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanlı Meclis-i Mebusanı (1887-1920), Ankara, TBMM Yayınları, 1992.
• Fırat, Mehmet Şerif, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Ankara: MEB Basımevi, 1981.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Mevlâna’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitapevleri 1983.
• Haksever, Ahmet Cahid, Modernleşme Sürecinde Mevleviler ve Jön Türkler, İstanbul: H Yayınları, 1. Basım, Nisan-2009.
• İlgazi, Abdullah, “Atatürk’ün Tokat Gezileri”, ATAM Dergisi.
• İzbudak, Veled Çelebi, Hatıralarım, İstanbul: 1946, (Haz: Öz, Yakup, Öz, Yusuf, Tekke'den Meclis'e, Timaş Yayınları, 2. Basım).
• Kayaoğlu, Ersin, Mevlâna’nın Moğol Yöneticilerle Münasebetleri, (2.Milli Mevlâna Kongresi (Tebliğler); 3-5 Mayıs 1986, Selçuk Üniversitesi Basımevi; Konya 1987).
• Kocatürk, Utkan, Atatürk ve Türk Devrimi Kronolojisi 1918-1938, Ankara: Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1978.
• Korucuoğlu, Nevin, Veled Çelebi İzbudak, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994.
• Köstüklü, Nuri, Vatan Savunmasın da Mevlevihaneler, Konya, Çizgi Kitabevi Yay, 2005.
• Kutay, Cemal, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarları, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1973.
• Küçük, Hülya, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihine Giriş, İstanbul: Ensar Yayınları, 5. Basım, Şubat 2019.
• Küçük, Hülya, Arşiv Belgeleri Işığında İstiklal Harbi’nde Mevleviler ve Bektaşiler, Nefes Yayınları, 1. Baskı Aralık 2019. Küçük, Hülya, Kurtuluş Savaşında Bektaşiler, İstanbul: Kitap Yayınları, 2003.
• Ocak, Ahmet Yaşar, "Bektaşîlik", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/bektasilik
• Öz, Baki, Kurtuluş Savaşı'nda Alevî-Bektaşîler, İstanbul: Can Yayınları, Haziran-2003.
• Öztürk,Yaşar Nuri, Tarihi Boyunca Bektaşilik, İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 1990.
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarihi ve Deyimleri Sözlüğü, 3c, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Sarıkoyuncu, Ali, Mili Mücadelede Din Adamları, 2c, Ankara: DİB Yayınları 7. Baskı 2020.
• Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Kadınları, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2007.
• Sayar, Ahmet Güner, “Hz. Mevlânâ Dergâhı Postnişîni Abdülhalim Çelebi Efendi ve Kurtuluş Savaşı’ndaki Hizmetleri”, Türk Yurdu, sy. 139-140-141, c. XIX, Ankara.
• Sayar, Ahmet Güner, Hasan Ali Yücel Mevlevîliği, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002.
• Tansel, Fevziye Abdullah, İstiklal Harbi’nde Mücahid Kadınlarımız, Ankara 1988.
• Yıldız Harun, DEUİFD Türk Kültürünü Mayalayanlar Özel Sayısı / 2021, Hacı Bektaş Veli Sonrasında Bektaşiliğin Oluşumu ve Gelişimi.