S. Y. MALOV VE E. R. TENİŞEV’İN SARI UYGURCA SÖZLÜKLERİ ÜZERİNE ETİMOLOJİK DENEMELER: E MADDESİ

Yıl 2017, Cilt: 16 Sayı: 63, 1320 - 1338, 06.10.2017

Özlem Ayazlı

https://doi.org/10.17755/esosder.285543

Öz

Bu çalışmanın amacı Sarı Uygurca üzerine etimolojik bir sözlük
oluşturmaktadır. Bu amaçla, 1957 yılında
Sergey Yefimoviç Malov’un yayımladığı Yazık
jyoltıh uygurov: Slovar' i grammatika ve 1976 yılında Tenişev’in yayımladığı
Stroy sarıg-yugurskogo yazıka adlı çalışmaların “E” maddeleri
incelenmiştir.  Bu çalışmaların sözlük
bölümlerindeki maddeler ve madde içerisindeki cümle örnekleri Türkiye
Türkçesine çevrilmiş, çeviri yapıldıktan sonra sözcüklerle ilgili etimolojiler
verilmiştir. Bu sözcükler hem tarihî hem de modern Türk dilleri ile
karşılaştırılmıştır. “E” maddesinde özel isim ve yer isimleri hariç toplam 114 sözcük tespit
edilmiştir. 114 sözcükten 8 tanesi Moğolcadan, 3 tanesi Çinceden, 1 tanesi de Sanskritçeden
alıntıdır. Bu karşılaştırmalı çalışmanın sonuçları şöyledir: Sarı Uygurca ile
Kuzey ve Güney Sibirya Türk dillerinde 11 tane ortak sözcük tespit edilmiştir.
Tespit edilen bu temel eylemler ve isimler şunlardır: e- ~ er-, eç-, eçir-, egen, elig, enek, eŋge, er, erle-, erte, eser-.  Sarı
Uygurca söz varlığının 39 tanesi Hakasçada, 37 tanesi Altaycada, 35 tanesi
Tuvacada, 25 tanesi de Yakutçada saptanmıştır. Ortaya çıkan bu veri yaklaşık
değerleri içermekle birlikte Sarı Uygurcanın Güney Sibirya dilleri ile yakından
ilgili olduğunu teyit etmektedir. “E” maddesinin söz varlığı doğrultusunda
bütün modern dillerde ya da dil gruplarında kimi ses değişikleri ile görülen 24
ortak sözcük belirlenmiştir: e- ~ er-,
eç-, eçikı, eçir-, elçı, elig, elt-, enek, er, eren, erk, erte, erüt-, esen, eske,
esür-, eşt, et, et-, etek, ezek, ezengı,
ezer, ezerte-.

Anahtar Kelimeler

Sarı Uygurca, etimoloji, Eski Türkçe

Kaynakça

• Ahundov, Ehliman (1978). Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, Türk çevri¬yazısına aktaran Tezcan, Semih, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, Mustafa, Galip Güner (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Atalay, Besim (2006). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I. 5. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baskakov, N. A., A.İ. İnkijekova-Grekul (1953). Hakassko-russkiy slovar′. Moskva.
• Baskakov, N. A. (1958). Karakalpaksko-russkiy slovar’. Moskva.
• Baskakov, N. A., B. A. Karriyev, M. Ya. Hamzayev (1968). Turkmensko-russkiy slovar’. Moskva.
• Ceylan, Emine (1997). Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clark, Larry V., (1980) “Turkic Loanwords in Mongol, I: The Treatment of Non-Initial S, Z, Š, Č”, Central Asiatic Journal. Cilt 24, Sa.1/2: 36-59.
• Clauson, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Çulha, Tülay (2006). Karaycanın Kısa Sözvarlığı. İstanbul: Dil ve Edebiyat Dizisi 6.
• Derleme Sözlüğü (1972). Cilt V, E-F. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doerfer, Gerhard (1965). Türkische und mongolische Elemente im neupersischen II. Wiesbaden.
• Doerfer, Gerhard, Semih Tezcan (1980). Wörterbuch Des Chaladsch (Dialekt von Charrab). Budapeşt: Akadémiai Kiadó.
• Doerfer, Gerhard, (1980-1981). “Temel Sözcükler ve Altay Dilleri Sorunu”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 1-16.
• Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrasowitz Verlag.
• Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara.
• Goldstein, C. Melvyn, Ngawangthondup Narkyid (1999). English-Tibetan Dictionary of Modern Tibetan. 3 bs. Dharamsala.
• Hüseynov, H., (1941). Azerbaydjansko-russkiy slovar’. Baku.
• Kaçalin, Mustafa S. (2011). Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, Kenan, Aybek Bayniyazov, Vehbi Başkapan (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
• Kúnos, Ignaz (1902). Şeyh Suleyman Efendi’s Çagatay-Osmanisches Wörterbuch, Verkürzte und mit deutscher übersetzung versehene Ausgabe. Budapeşt: Mit Unterstützung der Ungarischen Akademie der Wissenschaft.
• Léi Xuănchūn (1992). Xībù Yùgù Hàn Cídian (Batı Uygurca-Çince Sözlük). Chéngdū.
• Lessing, Ferdinand D, (1960). Mongolian-English Dictionary. University of California Press, Berkeley and Los Angeles.
• Lessing, Ferdinand D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. Çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Li, Yong-Sŏng (1999). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. Ankara.
• Malov, Sergey Yefimoviç (1957). Yazık jyoltıh uygurov: slovar i grammatika. Alma-Ata.
• Naskali, Emine Gürsoy, Muvaffak Duranlı (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Naskali, Emine Gürsoy, Viktor Butanayev, Almagül İsina, Erdal Şahin, Liaisan Şahin, Aylin Koç (2000). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Necip, Emir Necipoviç (1993). Yeni Uygur Türkçesi. Çev. İklil Kurban, Ankara: Türk Dl Kurumu Yayınları.
• Ölmez, Mehmet (2007). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen. Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle. Wiesbaden.
• Öner, Mustafa (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekarskiy, E. K. (1917), Slovar’ yakutskogo yazıka, I (A-K) Petrograd': İmperatorskoy Akademii Nauk
• Poppe, N. N. (2009). Zemahşerî, Mukaddimetü’l-Edeb Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü. Çev. Mustafa S. Kaçalin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Radloff, Wilhelm, (1893-1911) Versuch eines Wörterbuches der Türk-dialecte (Opıt slovarya tyurskix nareçiy). I Cilt. Sankt Peterburg.
• Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Roos, Martina Erica (2000). The Western Yugur (Yellow Uygur) Language, Grammar, Text, Vocabulary. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Leiden: Rijks Üniversitesi.
• Röhrborn, Klaus (1977-1996). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien: a -ärŋäk 1-6. Wiesbaden.
• Sevortyan, E.V (1974). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. Moskva,
• Shaw, Robert Barkley (2014). Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü. Çev. Fikret Yıldırım, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Skvortsov, M. İ (1982). Çăvaşla-vırăsla slovar′ Çuvaşsko-russkiy slovar'. Moskva.
• Sleptsov, P. A (1972). Yakutsko-russkiy slovar′. Moskva.
• Şirin, Hatice (2015). Kül Tigin Yazıtı Üzerine Notlar. İstanbul: Bilge, Kültür, Sanat.
• XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (1967). Cilt III, E-İ. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat (2003). Orhon Yazıtları. Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul.
• Tenişev, E. Rahimoviç (1968). Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskva.
• Tenişev, E. Rahimoviç (1976), Stroy sarıg-yugurskogo yazıka, Moskva.
• Türkçe Sözlük (1998). (9 bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vasiliev, Yuriy (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Verbitskiy, V. İ. (1884). Slovar’ altayskogo i aladagskogo nareçiy tyurkskogo yazıka. Kazan.
• Yeni Tarama Sözlüğü (1983). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Williams, Monier (1899). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford.
• Yıldız, Hülya (2015). Eski Türkçe ile Yakutçanın Sözvarlığının Ünlüyle Başlayan Sözcükler Bakımından Karşılaştırılması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü. Cilt I (A-J), Çev. Abdullah Taymas. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları