Türkçede Tıd- Fiili, Anlamı, Yapısı ve Türevleri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 24 Sayı: 1, 86 - 95, 29.01.2025

Sunay Deniz

https://doi.org/10.17755/esosder.1493872

Öz

Türkçenin eski metinlerinde yaygın bir şekilde kullanılan ancak bugün unutulan fiillerden biri de ′engel olmak, mâni olmak, yasaklamak, engellemek, menetmek′ anlamındaki tıd- fiilidir. Fiilin Eski Türkçeden itibaren çeşitli türevleriyle hem isim, fiil hem de birleşik fiil, ikileme, sıfat fiil gibi birleşik yapılarda da kullanıldığı görülür. Eski Türkçede tıd- şeklinde yer alan fiil, Karahanlı Türkçesinde hem tıd- hem de Dîvânu Lugâti’t-Türk’te tıy- biçiminde karşımıza çıkar ve bu şekillerden türeyen biçimlerinin kullanıldığı görülür. Harezm ve Kıpçak Türkçesi dönemlerinde sadece birkaç türevine rastlayabildiğimiz fiil, önceki işlekliğini kaybetmiş, Eski Anadolu Türkçesinde ise bütünüyle kullanımdan düşmüş veya kaybolmuştur. Çağatay ve Osmanlı sahasında da durum pek farklı değildir. Fakat fiilin Türkiye Türkçesi yazı dilinde bulunmadığı ancak ağızlarda birkaç türeviyle varlığını sürdürdüğü görülmektedir. Bu çalışmada Eski Türkçede çeşitli türevleriyle kullanılan tıd- fiilinin anlamı, yapısı, türevleri ve kökeni üzerinde durulmuştur. Tarihî metinler, tarihî ve çağdaş lehçe sözlükleri ve etimoloji sözlükleri taranarak örnek cümlelerle fiilin tarihî seyir içerisindeki durumu araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tıd- fiili, Türkçenin söz varlığı, etimoloji

An Analysis on the Verb Tıd- in Turkish, its Meaning, Structure and Derivatives

Öz

One of the verbs that is widely used in the ancient texts of Turkic, but which we have forgotten today, is the verb tıd-, which means "to hinder, to prevent, to forbid, to prevent". It is seen that the verb has been used as a noun or verb with its derivatives since Old Turkic. While it appears as tıd- in Old Turkic, in Karakhanid Turkic it appears both as tıd- and for the first time as tıy- in Dîvânu Lugâti’t-Türk and it is seen that forms derived from these forms are used. The verb, of which we can only find a few derivatives in the Khwarezm and Kipchak Turkic periods, lost its former frequency and fell out of use or disappeared completely in Old Anatolian Turkic. The situation is not much different in the Chagatai and Ottoman fields. However, the verb continues to exist with several derivatives in Türkiye Turkic dialects. In this study, the meaning, structure, derivatives and origin of the verb tıd-, used with various derivatives in Old Turkic, were investigated. Historical texts, historical and contemporary dialect dictionaries and etymology dictionaries were scanned and the status of the verb in the historical course was examined with sample sentences.

Anahtar Kelimeler

The verb tıd-, Turkish vocabulary, etymology

Kaynakça

• Altaylı, S. (2018). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2022). Codex Cumanıcus. Ankara: TDK Yayınları.
• Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig Ⅰ Metin. Ankara: TDK Yayınları.
• Arat, R. R. (2003). Kutadgu Bilig Ⅱ Çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2006). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: TDK Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig Ⅲ İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arıkoğlu, E. ve Alimova, C. Askarova R. ve Selçuk, B.K. (2023). Kırgızca-Türkçe Sözlük K-Z. Ankara: TDK Yayınları.
• Ata, A. (2019). Ḳıṣaṣü’l-Enbiyâ Giriş-Metin-Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Bayat, F. ve Aliyeva Çınar, M. (2020). Eski Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Barutçu Özönder, S. (1998). Üç İtigsizler, Giriş-Metin-Tercüme-Notlar-İndeks-ⅩⅩⅩ Levha. Ankara: TDK Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Demirci, Ü. Ö. (2021). Kutb’un Ḫusrav u Şirin’i Giriş-Metin-Tıpkıbasım. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t – Türk. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2020). Kutadgu Bilig Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Eyüboğlu, İ. Z. (1989). Türkçede Kökler Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Çev: Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Gulcalı, Z. (2015). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. (2006). Kutadgu Bilig Türkçesinden Anadolu Ağızlarına. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 20. s. 109-121.
• Güzel, F. (2020). Kutadgu Bilig’den Türkiye Türkçesi Ağızlarına Birkaç Fiil. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı 26-28 Eylül 2019 Bildirileri. TDK Yayınları. Ankara. s. 579-591.
• Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Koç, K. ve Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2021). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Maşkaraoğlu, S. (2023). Kırım Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Necipoviç Necip, E. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev: İklil Kurban). Ankara: TDK Yayınları.
• Özşahin, M. (2023). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2016). Türkçenin ⅤⅢ. - ⅩⅥ. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Russell Hamilton, J. (2020). Prens Kalyanam Kara ve Papam Kara Hikâyesi. Çev: Ece Korkut, İsmet Birkan. Ankara: TDK Yayınları.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler Ⅱ Maytrısimit. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. ve Vural, H. ve Karaatlı, R. (2019). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2018). Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: TDK Yayınları.
• Tulum, M. (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2019). Tarama Sözlüğü Ⅴ O-T. Ankara: TDK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2019). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ⅱ. C-D. Ankara: TDK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2019). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ⅴ. O-T. Ankara: TDK Yayınları.
• Uyğur, C.V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012). Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca - Almanca- Türkçe). Göttingen: Universitätsverlag Götingen.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: TDK Yayınları.