GÖYNÜKLÜ EMÎR HÜSEYİN ENÎSÎ’NİN TERCEME-İ TEZKİRETÜ’L-EVLİYÂ ADLI ESERİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 4, 803 - 827, 23.12.2025

Suat Donuk

https://doi.org/10.58659/estad.1819862

Öz

Ferîdüddîn Attâr’ın Tezkiretü’l-evliyâ adlı eseri İslam dünyasına mensup yetmiş iki meşhur velinin menkabelerini sade ve samimi bir biçimde sunmaktadır. Biyografik anlatımları ve tasavvufî kavramları aklî yorumlardan ziyade saf duygu ve coşku üzerinden ele almaktadır. Bu özellikleriyle İslam dünyasında büyük ilgi görmüş, aralarında Türkçenin de olduğu farklı dillere tercüme edilmiştir. Türkçeye çeviriler arasında en eski tarihli tercümenin XIII. yüzyıla ait olduğu tahmin edilmektedir. Anadolu sahasında Aydınoğlu Mehmed Bey, Sultan II. Murad, Umur Bey ve Candaroğlu İsfendiyar’a sunulanlar dikkat çekerken, anonim nitelikli çeviriler ve Doğu Türkçesiyle yapılan tercümeler de literatürde yer bulmuştur. Bu zengin çeviri geleneğinin ürettiği ancak kaynakların bildirmediği veya henüz tespit edilmemiş tercümeler de olabilir. Bunlardan biri olan Göynüklü Emir Hüseyin Enîsî’nin Terceme-i Tezkiretü’l-evliyâ adlı eseri literatürde daha önce zikredilmemiş özgün bir örnek özelliği taşımaktadır. Ünik nüshası McGill Üniversitesi İslâmî Çalışmalar Enstitüsü Kütüphanesi’nde bulunan eser, Batı Türkçesiyle kaleme alınmış olup yetmiş velinin biyografisini içermektedir. Müellif, eseri Göynük’teki bir müezzinin talebi üzerine hazırlamış; anlaşılması güç, sanatlı bölümleri ve bazı detaylı açıklamaları metin dışı bırakmıştır. 16. yüzyıla ait eserin dil ve anlatımı klasik Osmanlı nesrinden farklı olarak Türkçe kelimelere ağırlık veren, seciden uzak, açık ve anlaşılır bir yapıdadır. Bu yönleriyle Terceme-i Tezkiretü’l-evliyâ hem tasavvufî biyografi geleneği hem de Türk dil tarihi açısından kıymetli bir kaynak hüviyetindedir. Bu makalede Göynüklü Hüseyin Enîsî’nin Terceme-i Tezkiretü’l-evliyâ adlı eseri tanıtılmış, örneklem oluşturması gayesiyle Terceme-i Tezkiretü’l-evliyâ’nın mukaddimesi ve ilk biyografisinin çeviri yazılı metni paylaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Göynüklü Hüseyin Enîsî , Terceme-i Tezkiretü’l-evliyâ , Tezkiretü’l-evliyâ , Biyografi , Osmanlı Nesri , 16. Yüzyıl

GÖYNÜKLÜ EMÎR HÜSEYİN ENÎSÎ’S WORK TITLED TERCEME-İ TEZKİRETÜ’L-EVLİYÂ

Öz

Ferîdüddîn Attâr’s Tezkiretü’l-evliyâ is a seminal work in Islamic hagiography, presenting the lives and sayings of seventy-two renowned saints from the Islamic world in a sincere and straightforward narrative style. The work emphasizes emotional and spiritual depth over rational analysis, offering biographical sketches enriched with mystical concepts and experiences. Due to its accessible language and spiritual appeal, the text gained widespread popularity and was translated into several languages, including Turkish. Among the Turkish translations, the earliest is believed to date back to the 13th century. Notable Anatolian translations were presented to figures such as Aydınoğlu Mehmed Bey, Sultan Murad II, Umur Bey, and Candaroğlu İsfendiyar. Additionally, anonymous translations and versions in Eastern Turkish have also been documented. This rich tradition of translation likely includes versions that remain unidentified or unrecorded in existing sources. One such example is Göynüklü Emir Hüseyin Enîsî’s Terceme-i Tezkiretü’l-evliyâ, a previously unmentioned and unique Turkish rendition. The sole manuscript, housed at McGill University’s Institute of Islamic Studies Library, is written in Western Turkish and contains the biographies of seventy saints. Composed in the 16th century, the work was prepared at the request of a muezzin in Göynük. Enîsî deliberately omitted complex and ornate sections, favoring a selective and simplified translation approach. The language and style differ from classical Ottoman prose, featuring minimal rhymed prose (seci), a preference for Turkish vocabulary, and a clear, comprehensible structure. As such, Terceme-i Tezkiretü’l-evliyâ stands as a valuable source for both the tradition of mystical biography and the history of the Turkish language. This article introduces Hüseyin Enîsî’s work and presents the transliterated text of its preface and first biography as a sample.

Anahtar Kelimeler

Göynüklü Hüseyin Enîsî , Terceme-i Tezkiretü’l-evliyâ , Tezkiretü’l-evliyâ , Biography , Ottoman Prose , 16th Century

Kaynakça

• AÇIKGÖZ, Cenk (2023). “Menâkıb-ı Akşemseddin”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yay. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/menakib-i-aksemseddin-enisi
• AYDIN, Harun (2005). Tezkiretü’l-evliyâ Tercümesi (Giriş-Metin-Dizin) 103b-207a, Yüksek Lisan Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• ÇETİN, Abdülbaki (2014). “Sultan II. Murat’a Sunulan Tezkiretü’l-evliyâ Tercümesi Üzerine”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 53, s.s. 95-124.
• ÇETİN, Abdülbaki (2016). “Aydınoğlu Mehmet Bey’e Sunulan Tezkiretü’l-evliyâ ve Kısasu’l-enbiya Tercümeleri Üzerine”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstisüsü Dergisi [TAED], 55, s.s. 59-92.
• DONUK, Suat (2025). “Göynüklü Emîr Hüseyin Enîsî ve Mir’âtü’l-Vefâ li-Vücûhi’s-Safâ Adlı Eseri”, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 11 (4), s.s. 615-633.
• GÜRSOY NASKALİ, Emine (1981). Sinan Paşa'nın Tezkiertü'l-Evliyası. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• GÜRSOY NASKALİ, Emine (1987). Sinan Paşa. Tezkiretü'l-Evliya. Ankara: KTB Yay.
• HAZAİ, György (2008). Die altanatolisch-türkische Übersetzung des Tazkaratu’l-Awliyâ von Farîduddîn Attâr, Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
• KABLANDER, Nesibe (2015). “Ferîdüddîn-i Attâr’ın Tezkiretü’l-evliyâ’sının Türkçe Tercümeleri ve Mütercimleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8, S. 41, s.s. 197-203.
• KABLANDER, Nesibe (2016). “Tezkiretü’l-evliyâ’yı Türkçeye Tercüme Ettiği İddia Edilen Bazı İsimlere Dair Eleştirel Bir İnceleme”, V. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı IV () Edebiyat-Felsefe, İstanbul: İLEM Yayınları.
• KAPLAN, Cankat; SUCU, Cevat (2024). “Osmanlıda Tezkiretü’l-evliyâ Tercümanlığı: Üsküdar İskele Camii’nde Bir Vakıa-i Kutb-i Âlem”, Nesir: Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 6, s.s. 243-252.
• KARTAL, Ahmet (2003). “Attâr’ın Tezkiretü’l-evliyâ İsimli Eseri ve Türkçeye Tercümeleri”, Diriözler Armağanı Prof.Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali Diriöz Hatıra Kitabı, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• KUT, Günay. "Ahmed-i Dâî", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmed-i-dai (E.T: 25.10.2025).
• KÜÇÜK, Serhat (2011). XVI. Yüzyıla Ait Bir Tezkiretü’l-evliyâ Tercümesi (Giriş-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• KÜÇÜK, Serhat (2013). XVI. Yüzyıla Ait Bir Tezkiretü’l-evliyâ Tercümesi (Giriş-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), İstanbul: Kesit yayınları.
• Muhammed İsti‘lâmî (1346). Şeyh Ferîdüddîn Muhammed Attâr-ı Nîşâbûrî - Tezkiretü’l-evliyâ, Tahran: İntişârât-ı Zuvvâr.
• ÖNGÖREN, Reşat. "Tezkiretü’l-evliyâ", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/tezkiretul-evliya (E.T: 20.10.2025).
• ÖZ, Önder (1992). Değişik Bir Tezkiretü’l-evliyâ Metni (İnceleme-Dizin-Metin), Yüksek Lisan Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• ÖZ, Önder (1992). Değişik Bir Tezkiretü’l-evliyâ Metni (İnceleme-Dizin-Metin), Yüksek Lisan Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• ÖZALAN, Uluhan (2009). Bir Tezkiretü’l-evliyâ Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), Yüksek Lisan Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Bolu.
• ÖZKAN, Emel (2019). Tezkiretü’l-evliyâ Çevirisi (Budapeşte Nüshası) Gramatikal Dizini, Yüksek Lisan Tezi, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
• SHAHZAD, Ayşe (2023). “Ahmed-i Dâî’nin Terceme-i Tezkiretü’l-evliyâ’sı”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Languge and Literature], C. 7, S. 2, s.s. 809-834.
• ŞAHİNOĞLU, M. Nazif. "ATTÂR, Ferîdüddin", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/attar-feriduddin (E.T: 23.10.2025).
• TULUM, Mertol. "Tezkiretü’l-Evliyâ (Sinân Paşa)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tezkiretu-l-evliya-sinan-pasa. [Erişim Tarihi: 27 Ekim 2025].
• ULUDAĞ, Süleyman (2005). Ferîdüddîn Attâr – Evliya Tezkireleri, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• YAVUZ, Orhan (1986). Anadolu Türkçesi ile Yazılan En Eski Tezkiretü’l-evliyâ Tercümesi ve Dil Özellikleri, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.