AHMED BÎCÂN’IN ACÂİBÜ’L-MAHLÛKÂT’INDAKİ ANSİKLOPEDİK BİLGİ, ÂDET VE İNANIŞLAR

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 4, 1011 - 1049, 23.12.2025

Havva Aşı

https://doi.org/10.58659/estad.1837392

Öz

Bir tür olarak acâibü’l-mahlûkât, yazıldıkları dönemin coğrafya ve kozmografya anlayışına göre hazırlanmış ansiklopedik bilgiler içeren eserleri kapsamaktadır. İran ve Türk edebiyatında birçok örneği bulunan bu tür eserler muhteva zenginlikleri sebebiyle coğrafya, astronomi, edebiyat, tarih, felsefe, psikoloji, seyahat gibi konu başlıklarında kütüphanelere kaydedilmişlerdir. Kazvînî, Sürûrî, Rodosizâde ve Ahmed Bîcân bu türde telif/tercüme eser yazmıştır. Çalışmaya konu olan Acâibü’l-Mahlûkât, XV. yüzyılda yaşamış Türk âlim, mutasavvıf ve mütercim Ahmed Bîcân’a aittir. Eser, Türk Dil Kurumu Türkçe Yazmaları 142 numaralı mecmuada yer almaktadır. 29 varaktan oluşan eserin başlangıcında kim tarafından, nerede, ne zaman ve neden yazıldığı açıklanmıştır. Eserde âlemdeki canlı ve cansız varlıklar fasıllar hâlinde anlatılmıştır. İlk fasıllar, âlemin yüceliği ile ilgilidir. Eserdeki en uzun anlatım, hayvanlar faslına aittir. 18 sayfadan oluşan bu bölümde hayvanlar genel başlığında 19, kuşlar faslında 21, haşerât faslında ise 5 olmak üzere toplam 45 hayvana dair hususiyetler ele alınmıştır. Özellikle bitkiler, taşlar ve hayvanların anlatıldığı bölümlerde bunların şifa olma özelliklerine de değinildiği görülmektedir. Çalışmanın giriş bölümünde bir tür olarak “acâibü’l-mahlûkât” ile bu türde yazılmış telif/tercüme eserlere dair bilgi verilmiş; sonrasında ise çalışmaya konu olan Ahmed Bîcân’ın eseri, biçim ve muhteva açısından tanıtılmıştır. Eserde tespit edilen ansiklopedik bilgi, âdet ve inanışlar giriş bölümünden sonra kaynak eserdeki sınıflandırma esas alınarak değerlendirilmiştir. Bu çalışma, XV. yüzyıl âlimlerinden Ahmed Bîcân’ın Acâibü’l-Mahlûkât adlı eserinin muhtevası çerçevesinde o dönem insanının âlemdeki canlı ve cansız varlıklara dair ilmî ve dinî tasavvurunu nasıl yansıttığını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mahlûkât , Acâib , Ahmed Bîcân , Bilgi , İnanış

Encyclopedic Knowledge, Customs and Beliefs in Ahmed Bîcân’s Acâibü’l-Mahlûkât

Öz

As a genre, acaibü’l-mahlûkât, encompasses works containing encyclopedic information prepared according to the geography and cosmography of the period in which they were written. Numerous examples of such works exist in Iran and Turkish literature, and due to their rich content, they have been saved in libraries under such subjects as geography, astronomy, literature, history, philosophy, psychology and travel. Kazvînî, Sürûrî, Rodosizâde and Ahmed Bîcân wrote copyrighted/translated works in this genre. The subject of this study Acâibü’l-Mahlûkât, was written by Ahmed Bîcân 15th-century Turkish scholar, mystic, and translator. The work is included in the Turkish Language Association’s Turkish Manuscripts collection, number 142. The beginning of the 29-page work explains who wrote it, where it was written, when it was written and why. The work describes the living and non-living entities of the universe in chapters. The first chapters concern the sublimity of the universe. The longest narrative in the work belongs to the chapter on animals. This 18-page section covers the characteristics of a total of 45 animals. 19 under the general heading of animals, 21 under the chapter on birds, and five under the chapter on insects. The sections describing plants, stones, and animals, in particular, also address their healing properties. The introductory section of the study provides information on “acâibü’l-mahlukât” as a genre and on the works written and translated in this genre. The study then introduces Ahmed Bîcân’s work, which is the subject of the study, in terms of form and content. The encyclopedic information, customs, and beliefs identified in the work are evaluated after the introductory section, based on the classification in the source work. The study aims to reveal the way in which the content of Acâibü’l-Mahlûkât, by Ahmed Bîcân, a 15th-century scholar, reflects the scientific and religious perspectives of the time regarding living and non-living entities in the universe.

Anahtar Kelimeler

Creatures , Wonders , Ahmed Bîcân , Knowledge , Belief

Kaynakça

• Ahmed Bîcân. Acâibü’l-Mahlûkât, Millî Kütüphane, Millî Kütüphane Yazmalar. 06 Mil Yz A 3028/1, 1b-79b. https://portal.yek.gov.tr/works/search/full [ET.: 06.12.2025]
• AŞI, Havva (2025). Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Yz. A 142 Nolu Mecmû‘a (Metin-İnceleme), Doktora Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• CANIM, Rıdvan (2021). “Ahmed-i Bîcȃn, Yazıcıoğlu Ahmed-i Bîcân, Şeyh Ahmed-i Bîcân Efendi bin Sâlih Efendi, Ahmed İbnü’l-Kâtib”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmed-bicn-ahmedi-bican-yazicioglu [ET.: 20.11.2025]
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007). Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı Ötüken Türkçe sözlük (1-5 cilt), İstanbul: Ötüken.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2017). Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Ötüken.
• ÇELEBİOĞLU, Âmil (1989). “Ahmed Bîcan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 2. 49-51. https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmed-bican [ET.: 12.11.2025]
• DEMİRTAŞ, Ahmet (2003). Dürr-i Meknûn (İnceleme-Çeviriyazı-Dizin-Tıpkıbasım), Doktora Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2013). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 30. Baskı, Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dünya Fiziki Haritası. http://cografyaharita.com/haritalarim/1i_dunya_fiziki_haritasi.png [ET.: 21.11.2025]
• Dünya Siyasi Haritası. http://cografyaharita.com/dunya_siyasi_haritasi.html [ET.: 04.012.2025]
• Dünya Siyasi Haritası. https://www.harita.gov.tr/urun/dunya-siyasi-haritasi-/207 [ET.: 22.11.2025]
• ERDEM, Şadiye (2018). Yazıcıoğlu Ahmed Bîcân, Acâibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât (v.40a-79b), Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Google My Maps. https://mymaps.google.com/ [ET.: 05.12.2025]
• Kubbealtı Lugatı. https://lugatim.com/. [ET.: 13.11.2025]
• KUT, Günay (1985). “Türk Edebiyatında Acâibü’l-Mahlûkât Tercümeleri Üzerine”, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi İstanbul, 23-28 Eylül 1985, Tebliğler II. Türk Edebiyatı Cilt 1, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• KUT, Günay (2010). ‘Acâibü’l-Mahlûkât, (Haz: Fatma Büyükkarcı Yılmaz), İstanbul: Simurg.
• KUT, Günay (2012). ‘Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları: 4, İstanbul: Pasifik Ofset.
• KUT, Günay (2019). Acâibü’l-Mahlûkât, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 1, 315-317. https://islamansiklopedisi.org.tr/acaibul-mahlukat [ET.: 09.11.2025]
• Kur’ân-ı Kerîm. https://kuran.diyanet.gov.tr/ [ET.: 06.12.2025]
• Lexiqamus. https://www.lexiqamus.com/tr [ET.: 13.11.2025]
• Millî Kütüphane El Yazması ve Nadir Eserler Veritabanı https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/tr/manuscripts/catalog/list [ET.: 23.11.2025]
• Osmanlı Devleti Haritası (16. Yüzyıl). https://www.harita.gov.tr/uploads/files/products/osmanli-devleti-haritasi-egitim-amacli-164.pdf [ET.:05.12.2025]
• Osmanlıca Sözlükler. https://www.osmanlicasozlukler.com/ [ET.: 13.11.2025]
• RUTHVEN, Malise ve Azim Nanji (2004). Historical Atlas Of Islam, Cambridge: Harvard University Press.
• SARIKAYA, Bekir. (2019). Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât, (Ed: Günay Kut), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları 132, İstanbul: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık.
• TOPRAK, Serdar (2019). Acâibü’l-Mahlûkât Garâibü’l-Mevcûdât (v. 1a-40b) İnceleme-Metin-Dizin, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yazma Eserler Veritabanı https://portal.yek.gov.tr/works/search/full [ET.: 23.11.2025]
• YILDIZ, Osman (1989). Ahmed-i Bîcân ‘Acâibü’l-Mahlûkât (Dil Özellikleri-Metin-Seçmeli Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi.
• YILMAZ, Engin (1998). ‘Acâ’ibü’l-mahlûkât 1. Cilt, Doktora Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• YILMAZ, Hilal (2020). “Doğu Türkçesiyle Yazılmış Acâibü’l-Mahlûkat Tercümeleri”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 60 (2): 781-794.