ALİ ŞİR NEVÂYİ’NİN TÜRKÇE DİVÂNLARINDA MİTLERİN GÜNLÜK HAYATTAKİ İZLERİ

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 342 - 372, 25.02.2021

Muhterem Saygın

Öz

Günlük yaşamımızda davranışlarımızı, inanışlarımız şekillendirmektedir. İnanışlarımızın temelinde ise ilk insanların evreni algılamak ve anlamlandırmak maksadıyla oluşturdukları model davranışlar yatmaktadır. Mit adını verdiğimiz bu inanışlar, yazının olmadığı devirlerde bilginin zihinde tutulmasının ve aktarımının zorluğu sebebiyle akılda kalıcı model bir davranış ile sembolleştirilmiş ve diğer nesillere aktarılmıştır.
Toplumun bir parçası olan sanatçı toplumda var olan inanışları, toplumun zihniyetini, toplumun evreni algılama ve ifade etme biçimini eserine yansıtmak durumundadır. XV. yüzyılda yaşamış olan Çağatay edebiyatının en önemli sanatçılarından Ali Şir Nevâyî, mitolojik unsurlara eserlerinde fazlaca yer vermesi bakımından dikkate şayan bir sanatçıdır.

ALİ ŞÎR NEVÂYÎ’NİN TÜRKÇE DİVANLARINDA MİTLERİN GÜNLÜK HAYATTAKİ İZLERİ

Öz

Günlük yaşamımızda davranışlarımızı, inanışlarımız şekillendirmektedir. İnanışlarımızın temelinde ise ilk insanların evreni algılamak ve anlamlandırmak maksadıyla oluşturdukları model davranışlar yatmaktadır. Mit adını verdiğimiz bu inanışlar, yazının olmadığı devirlerde bilginin zihinde tutulmasının ve aktarımının zorluğu sebebiyle kalıcı model bir davranış ile sembolleştirilmiş ve diğer nesillere aktarılmıştır.
Dil, insanın varlıkları ve kavramları ses, yazı ve işaretle ifade ettiği bir anlaşma aracıdır. Bu bakımdan dil, toplumu oluşturan bireyler arasında anlaşmayı sağlar. Aynı dili konuşan insanların oluşturduğu toplum arasında ortak bir kültür meydana gelir. Dil; toplumsal yapı içerisindeki örf, adet, inanış, davranış biçimi gibi kültürel verimleri, estetik bir biçimde ifade etmeye imkân tanımaktadır. Dil ile oluşturulan edebî eserler, bu bakımdan kültürün taşıyıcısı konumundadırlar.
Toplumun bir parçası olan sanatçı; toplumda var olan inanışları, toplumun zihniyetini, insanların evreni algılama ve ifade etme biçimini eserine yansıtmak durumundadır. XV. yüzyılda yaşamış olan Çağatay edebiyatının en önemli sanatçılarından Ali Şîr Nevâyî, mitolojik unsurlara eserlerinde fazlaca yer vermesi bakımından dikkate şayan bir sanatkârdır.

Sanatkârın içinde yaşadığı toplumun inanışlarını ve davranış kalıplarını algılama biçimi, sanatkârın eserinde bu kalıpları sanatsal bağlamda ifade etme tarzı, edebî eserin değerini arttırmaktadır. Edebî eseri bu açıdan değerlendirmek; eserin yazıldığı dönemin sosyokültürel unsurlarını anlayıp yorumlamak, kültürel birikimin mahiyetinin gelecek kuşaklara aktarılması noktasında büyük önem arz etmektedir. Böylece, günümüz insanı, davranışlarının altında yatan gelenek ile taşınan model davranışların mahiyetini kavrayabilecektir.  

Anahtar Kelimeler

MİT, Ali Şir Nevâyî,, Çağatay edebiyatı, inanış

Kaynakça

• ANOHİN, A.V. Çev. KARADAVUT Zekeriya - MEYERMANOVA Jannet (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller, Kömen Yayınları, Konya, s. 3-7.
• BAYAT, Fuzuli (2012).Türk Mitolojik Sistemi-II (Kutsal Dişi-Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler-İyeler ve Demonoloji), Ötüken Neşriyat, İstanbul. s. 346-347.
• ÇOBANOĞLU, Özkul (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Akçağ Yayınları Ankara.
• ----------------------------- (2003). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları, Akçağ Yayınları, Ankara.
• ----------------------------- (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, AKM Yayınları, Ankara.
• ----------------------------- (2009). Halk Edebiyatına Giriş, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir.
• ----------------------------- (2015a), Halk Felsefesi ve Gündelik Yaşam, Akçağ Yayınevi (Baskıda), Ankara.
• ----------------------------- (2015b). Türk Halkbiliminde Konuşmanın Etnografyası ve Konuşmalık Türler, Akçağ Yayınevi (Baskıda), Ankara.
• ÇOBANOĞLU, Sacide (2010). ”Türk Halk Edebiyatında Konuşmalık Türlerde Bir Anlatım Tutumu Olarak Nasihatlerin Sosyal Değerlerle Tematik İlişkisi Üzerine”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, S.2010/2, s.81-96.
• ÇOBANOĞLU, Özkul – ÇOBANOĞLU, Sacide (2015). Türk Halk Kültüründe Konuşmalık Türler Bağlamında Sözel Nasihatler, Dua ve Beddualar, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi Cilt:4 Sayı:7.
• DURGUT, Hüseyin (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhârî Lügât-ı Çağatay ve Türkî-i Osmânî (Cild-i Evvel), Edirne. ELİADE, Mircea-Çeviren RİFAT, Sema (2001). Mitlerin Özellikleri, Om Yayınevi, İstanbul.
• GÜRKAN, Saime Leyla (2007). T.D.V.İ.A C. 34, s. 33.
• HACIGÖKMEN, Mehmet Ali (2013) Türklerde Yas Âdeti Temelleri ve Sonuçlar, Prof. Dr. Nejat GÖYÜNÇ Armağanı, s.393-422.
• HANÇERLİOĞLU, Orhan (2010). Dünya İnançları Sözlüğü, 5. basım, Phoenix Yayınevi, İstanbul, s. 100.
• İNAN, Abdülkadir (2000).Tarihte ve Bugün Şamanizm, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• KAÇALİN, Mustafa S. (2011). Niyâzî Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar El-Lügâtu’n-Nevâiyye ve’l-İstişhâdâtü’l-Çaġatâ’iyye, Ankara.
• KARADAVUT, Zekeriya (2013). “Kırgızlarda Ad Verme Geleneği”. Türk Halk Edebiyatı İncelemeleri Saim Sakaoğlu Armağanı. Ed. Metin Ergun. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
• KARAÖRS, M. Metin (2016). Nevâdirü’ş-şebâb, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KAYA, Önal (1996). Fevâyidü’l-kiber, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KORKMAZ, Esat (2006). Ansiklopedik Şeytan Tasarımı-Terimleri Sözlüğü, Anahtar Kitaplar Yayınevi, İstanbul, s. 411.
• KUT, Günay (2003). Garâibü’s-sıġâr, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KÜÇÜK, Mehmet Alparslan (2005). “Altay ve Güney Sibirya Bölgesindeki Türk Topluluklarının Dinî İnanışları”, Dini Araştırmalar Dergisi, 23, 2005. s. 198-210).
• ONAY, Ahmet Talât-Haz. KURNAZ, Cemal (2016). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Ankara.
• ONG, J. Walter (1995). Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi, Metis Yayınları, İstanbul.
• ÖGEL, Bahaeddin (1993). Türk Mitolojisi I: (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), 2. baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. ----------------------- (2014). Türk Mitolojisi II: (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) ,5. baskı, Ankara.
• ÖZTÜRK, Mürsel-ÖRS, Derya (2009). Burhân-ı Katı, İstanbul.
• PALA, İskender (2003).Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul.
• PERRİN, Michel- Çeviren ARIBAŞ, Bülent (2015). Şamanizm, İletişim Yayınları, İstanbul.
• POTAPOV, Leonid, Pavloviç (2012). Altay Şamanizm, Kömen Yayınları, Konya.
• ROUX, Jean-Poul (1999). Altay Türklerinde Ölüm, Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• ---------------------- Çeviren KAZANCIGİL, Aykut- ARSLAN, Lale (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• SAMANCI, Metin (2019). Klasik Türk Şiirinde İzleri Görülen Yılan Efsunu (Arbağ), Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature. Cilt: 5, Sayı: 4, s.751-742.
• Seyidoğlu, Bilge, (2002). Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• TÜRKAY, Kaya (2002). Bedâiyü’l-vasat, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• YEŞİLDAL, Ünsal Yılmaz (2018). Atalar Kültüne Dair İnanmaların Türklerin Ad Verme İnanç ve Gelenekleri Üzerindeki Tesiri, Millî Folklor, Yıl 30, Sayı 119, s.48-59.