KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA BİR ANAKRONİZM ÖRNEĞİ: TÜRKÎ-İ BASİT VE MAHALLÎLEŞME

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 399 - 428, 27.04.2022

Levent Korkmaz

Öz

Tarihteki olayları değerlendirmede yanılgı içerisinde olma anlamını ihtiva eden anakronizm, herhangi bir unsuru kendi zaman diliminden kopararak farklı bir tarihselliğin içerisine yerleştirip onu yerleştirilen tarihsellikte anlama çabasıdır. Klasik Türk Edebiyatı, Fransız İhtilali’nden sonra gelişen milliyetçilik akımlarının dil ve edebiyatlara yönelik etnik merkezli, ayrıştırıcı bakış açılarından olumsuz etkilenmiştir. Bu edebiyat, yeni kurulan ulus-devlet konjonktüründe millî olmamakla suçlanmış yahut milliyetçi reflekslerle oluşan bilinçli tepkilerin varlığı arayışına girişilmiş, millî şuurun temellerine tarihî derinlik kazandırılmaya çalışılmıştır. Son yıllarda ilk kez Fuad Köprülü tarafından ileri sürülen “Türkî-i basit ve mahallîleşme” kavramları bu çabalarla ilişkilendirilmiştir. Araştırmacılar tarafından bir taraftan Köprülü’nün iddiaları sürdürülürken (bu kavramlar birtakım sanatçılar tarafından, XXI. yy.ın konjonktüründeki çağrışımıyla, millî bir şuur ile ortaya çıkan tepkisel bir hareket gibi değerlendirilirken) bir taraftan da bu iddiaların anakronik yaklaşımlar barındırdığına dair itirazlar oluşmaya başlamıştır. Hem akım iddialarına hem de akım olamayacağına dair iddialara konu olan bu kavramlara yönelik çalışmaların kronolojik düzlemine hâkim olmak ve konuyla ilgili daha doğru değerlendirmeler yapmayı kolaylaştırmak amacıyla toplu bir şekilde verilmesi önem kazanmıştır. Her iki iddianın da temellendirilmesi hususunda zayıf yönlerinin olduğu düşüncesinden hareket eden bu makalede ilgili kavramların günümüzün anlayışıyla birer akım olamayacağına yönelik iddialar değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fuad Köprülü, Türkî-i basit, mahallîleşme, akım, anakronizm

Kaynakça

• AÇIKGÖZ, Namık (2017). Riyâzü’ş-Şuara (Riyazi Muhammed Efendi), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/54137,540229-riyazu39s-suarapdfpdf.pdf?0 (E.T.:17.06.2021). AKALIN, Ş. Halûk vd. (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• AKKAYA, Nesrin (2003). Nedim’in Tarih Manzumeleri ve Nedim’in Tarih Manzumelerinde Mahallileşme Akımının İzleri, Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır: Fırat Üniversitesi.
• ALTUNER, Nuran (1989). Sefâî ve Tezkiresi (İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks), Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• ARATAN, Esra (2002). XVIII. Yüzyıl Türk Edebiyatında Mahallileşme Akımı ve Üzerine Bir İnceleme, Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• ARVAS, Emre (2018). Hoca Neş’et Divânı’nda Mahallî Unsurlar, Yüksek Lisans Tezi, Düzce: Düzce Üniversitesi.
• ATSIZ, Nihal (1934). XVI. Asır Şairlerinden Edirneli Nazmi‟nin Eseri ve Bu Eserin Türk Dili ve Kültürü Bakımından Ehemmiyeti, İstanbul: Arkadaş Basımevi.
• AVŞAR, Ziya (1998). Edirneli Nazmi: Hayatı-Edebi Kişiliği-Eserleri, Türki-i Basît ve Gazelleri Dışındaki Nazım Şekil ve Türleri, Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• AVŞAR, Ziya (2001). “Türkî-i Basiti Yeniden Tartışmak”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 18, s.s. 127-143.
• AVŞAR, Ziya (2009). “Gölge Avıyla Boşalan Bir Sadak: Mahallileşme” Turkish Studies, Cilt: 4, Sayı: 5, s.s. 19-33.
• AVŞAR, Ziya (2013). “Edirneli Nazmi’nin Yayımlanmamış Yeni Türki-yi Basit Gazelleri ve Bu Bağlamda Yapay İki Edebi Mesele; Türki-yi Basit ve Mahallileşme”, Ahmet Atilla Şentürk Armağanı (Ed: Ahmet Kartal, M. Mahur Tulum), İstanbul: Akademik Kitaplar, s.s. 91-124.
• AYDEMİR, Yaşar (2009). “Yahya Kemal: Geleneği Geliştiren, Dönüştüren Şair” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 3, s.s. 1-28.
• AYNUR, Hatice (2009). “Türki-i Basit Hareketini Yeniden Düşünmek”, Turkish Studies, Cilt: 4, Sayı: 5, s.s. 34-59.
• AYYILDIZ, Mustafa; BİRGÖREN, Hamdi (2003). Edebiyat Bilgi ve Teorileri, Ankara: Akçağ Yayınları.
• BAHADIR, Savaşkan Cem (2014). “Nedîm’in Hikemî Yönü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 34, s.s. 19-28. BANARLI, N. Sami (1998). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Cilt: 2, İstanbul: MEB Yayınları.
• BATIİSLAM, H. Dilek (1993). Nedim Divanı’nda Mahallileşme, Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi. BEK, Kemâl (2004). Metin İncelemeleriyle Sözlü Yazın Dönemi’nden Tanzimat Dönemi’ne Eski Türk Yazını, İstanbul: Donkişot Yayınları.
• CANIM, Rıdvan (2000). Latîfî Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-nuzamâ (İnceleme-Metin), Ankara: TTK Basımevi.
• CENGİZ, Halil Erdoğan (1983). Divân Şiiri Antolojisi, İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• ÇAKIM, Burhanettin (1996). “Türkî-i basit Akımı (Basitname)”, Türk Yurdu, Sayı: 104, s.s. 49-53. ÇETİŞLİ, İsmail (2003). Batı Edebiyatında Edebî Akımlar, Ankara: Akçağ Yayınları.
• DELİCE, Hacı İbrahim (2007). “Necati Bey ve Türki-i Basit". I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu: "Ölümünün 500. Yılında Şair Necâtî Bey Anısına”, 15 - 17 Nisan 2007, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• DEMİREL, Şener (2009). “XVII. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinin Anlam Boyutunda Meydana Gelen Üslup Hareketleri: Klasik Üslup-Sebk-i Hindî-Hikemî Tarz-Mahallileşme”, Turkish Studies, Cilt: 4, Sayı: 2, s.s. 246-273.
• DİLÇİN, Cem (1986). “Divân Şiirinde Gazel”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı II (Dîvân Şiiri), Ankara: TDK Yayınları, s.s. 78-193.
• EKRAL, Abdulkadir (2009). 17. Yüzyıl Divan Şiiri Poetikası, Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• ERDOĞAN, Mehtap (2009). “Divan Şiirinde Mahallileşme Kavramı ve Baki Divanı’nda Bazı Mahalli Unsurlar”, Turkish Studies, Cilt: 4, Sayı: 5, s.s. 114-165.
• ERGUN, Sadettin Nüzhet (1931). Tanzimat’a Kadar Muhtasar Türk Edebiyatı Tarihi ve Nümuneleri, İstanbul: Sühulet Kütüphanesi.
• ERKUL, Rasih (2004). Eski Türk Edebiyatı, Ankara: Öğreti Yayınları.
• ERKUL, Rasih (2009). “Mahallileşme ve Nedim’in Şarkıları”, Turkish Studies, Cilt: 4, Sayı: 5, s.s. 166-181.
• EZİLMEZ, Hüseyin (2019). “Nedîm’in Şiirlerinde Mahallîleşme”, Kesit Akademi Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 18, s.s. 272-294.
• TURAN, Fikret (2013). “Elyazması Mecmualarda Gündelik Hayat, Güncel Sorunlar ve Günlük Dil: 18. Yüzyıl Osmanlı Edebiyatında Mahallileşmenin Kapsamı”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Sayı: 2, s.s. 343-365.
• GÖLPINARLI, Abdülbâki (1954). Divân Şiiri, XV-XVI. Yüzyıllar, İstanbul: Varlık Yayınları.
• GÜLTEKİN, Hasan (2017). “Nedîm’in Hayatı, Şeceresi ve Şairliğine Dair”, Kesit Akademi Dergisi, Sayı: 3, s.s. 80-126.
• ILGIN, İsmail (2019). “Mahallîleşme: Millî Bir Şuur mu? Yoksa Bir Üslup Takipçiliği mi?”, Sosyal Bilimler Bildiriler Kitabı (Ed. Öznur Gökkaya, İsmail Kılıçaslan, Barış Demir), Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, s.s. 801-808. [http://www.imascon.com/dosyalar/imascon2019bahar/imascon_sosyal_bildiriler_bahar_cilt_2019.pdf] (E.T: 05.08.2021)
• İNCE, Adnan (2018). Mîrzâ-zâde Mehmed Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-şu’arâ (İnceleme-Metin), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. (https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57124,mirza-zade-mehmed-salim-tezkiretu39s-su39arapdf.pdf?0) (E.T.: 12.03.2021)
• İPEK, Abdulmuttalip (2013). Nedim’in Sanatı Üzerine Bir Tahlil Denemesi, Doktora Tezi, Diyarbakır: Fırat Üniversitesi.
• İPEK, Birol (2009). “Türkçecilik Akımı ve Temsilcileri”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Cilt: 98, Sayı: 690, s.s. 531-543.
• İPEKTEN, Halûk vd. (2017). Heşt Bihişt, Sehî Beg, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56165,hest-bihistpdf.pdf?0&_tag1=03EE5380B678F1063BF0A9ED54D2FA0DD771F0E5&crefer=21A6BC80F9AA5B9A07B689AF607AE7944E43900A2B93534DC8FE56D02E8ADF0D (E.T.: 11.03.2022)
• İSEN, Mustafa (2017). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55739,kunhul-ahbarin-tezkire-kismpdf.pdf?0 (E.T.: 11.03. 2022)
• İSEN, Mustafa (1997). Ötelerden Bir Ses, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KABAKLI, Ahmet (1971). Türk Edebiyatı, Cilt: I, İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• KAPLAN, Yunus (2009). “Sabit Divanı’nda Mahallileşme ve 17. Yüzyıl Sosyal Hayat Unsurları” Turkish Studies, Cilt: 4, Sayı: 5, s.s. 209-248.
• KARAMANOĞLU, Ali Fehmi (1972). Türk Dili Nereden Geliyor, Nereye Gidiyor, İstanbul: Hareket Yayınları. KAYABAŞI, Bekir (1997). Kâf-zâde Fâ’izî’in Zübdetü’l-Eş’ârı, Doktora Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi.
• KILIÇ, Filiz (2018). Meşâ’irü’ş-şu’arâ, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0 (E.T.: 11.03.2022)
• KOCAKAPLAN, Nevbahar (2019). Nedîm’in Gazellerinde Söz Varlığı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi.
• KORKMAZ, Zeynep (2009) Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK Yayınları.
• KÖKSAL, M. Fatih (2001). Edirneli Nazmi Mecma’ü’n-Neza’ir (İnceleme-Tenkitli Metin), Doktora Tezi, Cilt:1, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• KÖKSAL, M. Fatih (2002). “Orijinal Bir Şair: Edirneli Nazmî ve Dîvân’ına Yeni Bakışlar”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 20, s.s. 101-122.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1921). “Millî Edebiyatın İlk Mübeşşirleri”, Tevhîd-i Efkâr Gazetesi.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1999). Edebiyat Araştırmaları, Ankara: TTK Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, (1928). Milli Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri ve Dîvân-ı Türkî-i Basit, İstanbul: Devlet Matbaası.
• KURNAZ, Cemal (2003). Halk Şiiri ve Divan Şiirinin Müşterekleri, Ankara: Bizim Büro Yayınevi.
• KUTLU, Şemsettin (1983). Divan Edebiyatı Antolojisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• LEVEND, A. Sırrı (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul: Enderun Kitapevi.
• LEVEND, A. Sırrı (1960). Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara: TTK Yayınları.
• LEVEND, A. Sırrı (2008). Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: TTK Yayınları.
• MACİT, Muhsin (2017). Nedîm Dîvânı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56214,nedim-divanipdf.pdf?0 (E.T.: 10.12.2020)
• MAZIOĞLU, Hasibe (1965). “Divân Edebiyatında Sadeleşme Akımı”, Türk Dili, Cilt: 14, Sayı: 165, s.s. 607-612.
• MENGİ, Mine (2005). Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Edebiyat Tarihi-Metinler, Ankara: Akçağ Yayınları.
• MERMER, Ahmet (2006). Türkî-i Basit ve Aydınlı Visâlî'nin Şiirleri, İstanbul: Akçağ Yayınları.
• ÖKSÜZ, Y. Ziya (1995). Türkçenin Sadeleşme Tarihi Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, Ankara: TDK Yayınları.
• ÖZKAN, Mustafa, (1997). “Edirneli Nazmî ve Türkî-i Basit Hareketi”, İlmî Araştırmalar Dergisi, Sayı: 5, s.s. 233-245.
• ÖZKIRIMLI, Atilla (1981). “Türk Yazın Tarihinde Akımlar”, Türk Dili Dergisi (Türk Edebiyatında Yazın Akımları Özel Sayısı), Sayı: 349, s.s. 411-435.
• ÖZPOLAT, M. Mahmut (2015). Subhizade Feyzi'nin Hamse'sinde Mahallileşme Akımı Üzerine Bir İnceleme, Yüksek Lisans Tezi, Ardahan: Ardahan Üniversitesi.
• SOYSAL, M. Orhan (1978). Eski Türk Edebiyatı Metinleri, Ankara: Sevinç Matbaası. SUNGURHAN, Aysun (2017). Tezkiretü’ş-şu’arâ, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55834,kinalizade-hasan-celebipdf.pdf?0 (E.T.: 11.03.2022)
• ŞENTÜRK, A. Atilla; KARTAL, Ahmet (2004). Üniversiteler İçin Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• TARLAN, A. Nihat (1992). Necati Beg Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TEZCAN, Semih (2010). “Divan Şiirinde Türkçe Kaygısı”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 54, s.s. 255-267.
• TİMURTAŞ, F. Kadri (1981). Tarih İçinde Türk Edebiyatı, İstanbul: Vilâyet Yayınları. TULUM, Mertol (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Ankara: TDK Yayınları.
• TÜREK, Özcan (1976). Dîvân Şiiri, XIII.-XVI. Yüzyıl, Ankara: Kalite Matbaası. ULUDAĞ, Erdoğan (2009). “Dilde Sadeleşme ve Türki-i Basit Hakkında Düşünceler”, Turkish Studies, 4, Sayı: 5, s.s. 292-329.
• ÜST, Sibel (2018). Edirneli Nazmî Dîvânı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57766,edirneli-nazmi-divanipdf.pdf?0 (E.T.: 08.03.2021)
• ÜZGÖR, Tahir (1983). Edebiyat Bilgileri, İstanbul: Veli Yayınları.
• YAVUZ, Kemal (1983). “XIII-XVI. Asır Dil Yadigarlarının Anadolu Sahasında Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelliflerinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri” Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 27, s.s. 9-57.
• YEKBAŞ, Hakan (2009). “Mahallîleşme ve Şeyhülislam Yahya”, Turkish Studies, Cilt: 4, Sayı: 5, s.s. 319-344.
• YİĞİT, Süleyman (2017). Lâmi’î’nin Vâmık u ‘Azrâ Mesnevîsinin Mahallî Unsurlar Açısından İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.