ŞEYHÜLİSLÂM BAHÂYÎ DİVÂNI’NDA ŞAHSİYETLER

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 3, 1200 - 1259, 28.12.2022

Erdoğan Uludağ

Öz

İşlediği konular ve beslendiği kaynaklar bakımından oldukça zengin olan Klasik Türk Edebiyatı, dinî, tarihî, mitolojik ve folklorik temellere dayanır. Kendine özgü biçim ve muhtevasıyla binlerce yıllık edebî bir geleneğin mahsulünü oluşturur. Bu edebiyatın taşıdığı mana derinliğine vâkıf olunması ve doğru bir şekilde anlaşılıp, yorumlanabilmesi için, yararlandığı kaynakların çok iyi bilinmesi gerekir. Klasik Türk şiirinin temel kaynaklarından biri de şahsiyetler ve görünüşleridir. Kişilik veya şahsiyet, gerçek hayatta var olmuş, tarihte belli bir zamanda ve belli bir coğrafyada yaşamış insan tipidir ve kişinin kendi görüş, düşünüş ve davranışlarıyla şekillenir. Bunlar gerçek varlıkları mekân ve zaman kaydı ile sâbit olan, tarihî kaynaklarda yer almalarıyla varlığı ispat edilebilen kişilerdir. Bu nedenle şahsiyetler; metne hâkim olmayı kolaylaştıracak, eser sahibinin yaşadığı çağın toplum yapısı hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlayacak verileri de içerisinde barındırırlar. Yani, Klasik Türk Edebiyatı içerisinde barındırdığı “insan” unsuru ile tarihi bir kaynak niteliği olma özelliğine sahiptir. Tarihsel süreci şekillendiren, olayların akışını tayin eden insan, klasik Türk Edebiyatında ilk incelenmesi gereken unsurların başında gelmektedir. XVI. yüzyılın tanınmış âlimlerinden Hoca Sadettin Efendi'nin torunu olan Bahâyî Efendi Osmanlı Devleti’nin 32. şeyhülislâmıdır. Medrese öğrenimini tamamladıktan sonra müderris olmuş çeşitli illerde kadılık yapmıştır. Anadolu ve Rumeli kazaskerliklerinden sonra 1659’da şeyhülislâm olmuştur. Bahâyî Efendi, zamanında çok saygı ve itibar görmüş bir şahsiyettir. Devlet adamlığının yanısıra XVII. yüzyıl divan edebiyatının önemli şairleri arasında yer alır. Yaşadığı devirde hemen bütün şairler tarafından takdir edilerek hakkında methiyeler yazılmıştır. Küçük bir divan sahibi olan Bahâyî, özellikle gazelleriyle ün kazanmıştır. Bu çalışmada Şeyhülislâm Bahâyî’nin Dîvân’ında geçen şahsiyetler incelenmiş; telmih ve teşbih unsuru olarak kullanılan bu şahsiyetlerle ilgili olaylar tespit edilerek şiirin anlam derinliğinin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Şeyhülislâm Bahâyî, Divân, Şahsiyet

Kaynakça

• AKKAYA, Mehmet (2018). “Divân ve Halk Şiirinin Şahıs Dünyası”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.: 20, S.: 3, ss. 363-380.
• AKKUŞ, Metin (1995). Nefi Divanı’nda Tipler ve Kişilikler, Atatürk Üniversitesi, FEF Yayınları.
• AKKUŞ, Metin (2000). Divan Şiirinde İnsan I- Dini Kişilikler, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, FEF Yayınları.
• ALJBORI, H. H. İsmail (2022). Bağdatlı Fahrîzâde Es’ad Divanı’nda Tip ve Şahsiyetler, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Karabük Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• ALTIPARMAK (Muhammed bin Muhammed Efendi). (1984). Peygamberler Tarihi, İstanbul: Berekat Yayınları.
• ALTUNSU, Abdülkadir (1972). Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• ARSLAN, Volkan (2019). Necâtî Bey Dîvânı’nın Şahıslar Kadrosu ve Ahmed Paşa Dîvânı’nın Şahıslar Kadrosuyla Karşılaştırmalı incelenmesi, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ASLANOĞLU, Osman (2019). “Abdurrahman Aktepî’nin Divanında Geçen Şahsiyetler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/Journal of International Social Research, 12 (64), ss.:15-34.
• AYDOĞDU, Eyüp. (2018). Ahmed bin Hemdem Kethüda Süheyli Divanı’nda Tipler ve Kişilikler Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Düzce Üniversitesi.
• CAN, Kevser (2020). Ahmed Kuddûsî Dîvânı’nda Tarihî ve Efsânevî Şahsiyetler, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• CEBECİOĞLU, Ethem (2005). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Anka Yayınları,
• ÇELİK, M. Furkan (2019). Klasik Türk Şiirinde Tipler. Basılmamış Doktora Tezi. Koceli: Koceli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DENİZ, Mustafa (2002), Salih Baba Divanı'nda Dinî-Tasavvufî Şahsiyetler, Ayet ve Hadisler, Bitirme Tezi, Lefkoşa: Yakın Doğu Üniversitesi.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (1988), Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• DOĞAN, İklima (2022). “Üsküdarlı Aşkî Divânı’nda Efsanevî ve Menkıbevî Şahsiyetler”, Danişname, 5, ss.: 83-104.
• DOĞRUEL, Elif (2019). Tipler ve kişilikler çerçevesinde Ahmed Cezbî’nin Şiir Dünyası, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Düzce Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GEREK, Kübra (2020). Hüdâyî Divanı’nda Tipler ve Şahsiyetler. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Türkiyat Araştırmalar Enstitüsü.
• HOŞAB, Ayşe Merve (2017). “Sırrî Rahile Hanım Divanı’nda Dinî Kişilikler”, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29, 227-263.
• İLBAK, Üzeyir (2010). Divan-ı Şems-i Hayâlî, Tuhfetü’l-uşşak (Metin-İnceleme). Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi.
• İLGÜREL, Mücteba (2002). “Kösem Sultan”, DİA, C. 26, 273-275.
• İPEKTEN, Haluk (2004). Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İPŞİRLİ, Mehmet (1994). “Ebûsaîd Mehmed Efendi”, DİA, C. 10, 281.
• İSPİR, Meheddin (2017). “Münîrî’nin Gülşen-i Ebrâr ve Maden-i Esrâr Mesnevisi’ndeki Tipler ve Kişilikler”, Erzurum Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ETÜSBED) II/3, (13-44).
• KARDAŞ, Sedat (2019). “Divan Şiirinde Kötü Şahsiyetler”, Turkish Studies Language and Literature 14 (3), 1253-1284.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuat (1931). Eski Şairlerimiz Divân Edebiyatı Antolojisi, İstanbul: Resimli Ay matbaası.
• KUR’ÂN-I KERÎM MEÂLİ (2008). 8. bs. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• KURNAZ, Cemal (1996). Hayali Bey Divanı’nın Tahlili, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• LEVEND, A. Sırrı (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• LUGAL, Necati (1994). Firdevsî, Şahnâme, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• MENGİ, Mine (1997). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara. Akçağ Yayınları.
• MENTEŞE, Merve (2020). “Sümbülzade Vehbî Divanı’nda Tipler”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 22.
• MENTEŞE, Merve (2021). Klasik Türk Şiirindeki Divanıhümayun Tip ve Kişilikleri, Doktora Tezi, Düzce Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• MUSTAFA SAFÂYÎ; Tezkiretü’ş-şuara, Süleymaniye Ktp. Esad Ef. 2549 yk. 32b
• ONAY, A. Talat (2009). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı: Ankara Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ONUR, Naci (1991). Hamdullah Hamdi Yusuf u Züleyhâ, Ankara: Akçağ.
• ÖNTÜRK, Tolga (2015). “Baki Divanı'nda Efsanevi ve Mitolojik Kahramanlar” Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 4,(8), 84-100.
• ÖZCAN, Abdülkadir (2019). “Mehmed Paşa, Tabanıyassı”, DİA, Ek II, ss. 229-230.
• ÖZTÜRK, Aslıhan (2017). “Necâtî Bey Divanı’nın Mitolojik ve Efsanevî Şahısları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 52, ss: 207-214.
• PALA, İskender (1989). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yay.
• PALA, İskender (2006). “Türk Edebiyatı, Nemrûd”. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 32: 555-556.
• SEFERCİOĞLU M. Nejat (2001). Nev’i Divanı Tahlili, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TANPINAR, A. Hamdi (1985). 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• TILFARLIOĞLU, Musa (2020). “Hecrî Divânı’nda Şahsiyetler”, Asia Minor Studies, 8, (2), ss. 518-531,
• TOLASA, H. (1973). Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Atatürk Üniversitesi, FEF Yayınları, Ankara: Sevinç Matbaası.
• TOLASA, Harun (1979). Şeyhülislâm Bahâyî Efendi Divânı’ndan Seçmeler, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul: Kervan Kitapçılık.
• TOPRAK, Muhbet (2006). Şeyhülislâm Bahâyî Dîvânı Şerhi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TÖKEL, Dursun Ali (2000). Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar, Şahıslar Mitolojisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• UÇAR, F. Meltem (2016). “Gedâyî Divânı’nda Şahsiyetler”, Gazi Türkiyat, 19, ss. 123-157.
• ULUDAĞ, Erdoğan (1992). Şeyhülislâm Bahâyî Dîvânı (İnceleme Karşılaştırmalı Metin). Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ULUDAĞ, Erdoğan. (2013). “Bahâyî, Şeyhülislam Bahâyî, Azîz-zâde, Mehmed Efendi”.Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ahmed Yesevi Üniversitesi
• http://teis.yesevi.edu.tr/maddedetay/bahayi-mehmed-efendi.
• ULUDAĞ, Erdoğan. (2019). “Sâlih Baba Dîvânı’nda Tipler ve Kişilikler.” Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (ESTAD), (2/2), ss. 912-987.
• ULUDAĞ, Erdoğan. (2019). Lâmi’î’nin Salâmân u Absâl’ında Tipler ve Kişilikler, (Prof. Dr. Mehmet Arslan’a Armağan), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, ss. 429-467.
• ULUDAĞ, Erdoğan. (2021). “Tip ve Kişilikler Açısından Fuzûlî Dîvânı”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi- Journal of Turkish Researches Institute. (70), ss.149-224.
• ULUDAĞ, Süleyman (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınları
• YAYLALI, Yasemin (2018). “Emîrî Divan’ında Geçen Şahsiyetler”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi- Journal of Turkish Researches Institute. (63), ss. 117-134.
• YEKBAŞ, Hakan (2010). “Divan Şiirinde Yunanî Şahsiyetler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research,: (3),15, Klâsik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı Prof. Dr. Turgut KARABEY Armağanı, 281-300.
• YILDIRIM, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi
• YILMAZER, Ziya (2020). “Murad IV”, DİA, 31, 177-183.
• YÜCETÜRK, O. Seyfi (1992). “Belkıs”, DİA, V, 421-422.
• ZAVOTÇU, Gencay (2006). Divan Edebiyatı Kişiler-Kişilikler Sözlüğü, Ankara: Aydın Kitabevi.
• ZAVOTÇU, Gencay (2013). Klasik Türk Edebiyatı Sözlüğü (Kişiler Hayvanlar Bitkiler-Tabîat Güçleri, Kişileştirilmiş Varlık ve Kavramlar), İstanbul: Kesit Yayınları