KÖSTENDİLLİ SÜLEYMAN ŞEYHÎ’NİN BİR GAZELİNDE SATRANÇ VE SATRANÇ TERİMLERİ

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 158 - 169, 23.03.2023

Melek Dikmen Kamile Çetin

https://doi.org/10.58659/estad.1238318

Öz

Klâsik dönem Türk şairleri âdetler, gelenek ve görenekler, inanışlar, giyim kuşam, av, spor, çeşitli oyunlar gibi sosyal hayata dair pek çok unsuru şiirlerinde yansıtmışlardır. Bu bağlamda, sıklıkla zikredilen oyunlardan biri de zekâya dayanan ve aslında bir strateji oyunu olan satrançtır. Satranç terimleri farklı nazım şekillerinde, çeşitli vesilelerle zikredilmiştir. Şairler; teşbih, tevriye gibi edebî sanatlar başta olmak üzere satrançla ilgili terimleri şiirlerinde kullandıkları gibi, satranç-nâme adı verilen müstakil manzumelerde de söz konusu etmişlerdir.
Satranç oyununa dair terimleri şiirinde konu edinen isimlerden biri de, XVIII. yüzyılın ikinci yarısı ile XIX. yüzyılın başlarında Balkan coğrafyasında yaşamış Klâsik dönem şairlerinden Köstendilli Süleyman Şeyhî’dir. Aynı zamanda bir Nakşibendî şeyhi olan Köstendilli’nin dinî-tasavvufî muhtevalı otuza yakın eserinin yanında, Türkçe bir Divan’ı da bulunmaktadır. Şair, Divanı’nda satranç terimlerini kullanarak yedi beyitlik bir gazel yazmıştır. Söz konusu gazel aynı zamanda satranç oyununun önemli ve stratejik taşlarından biri olan “at” redifiyle yazılmıştır. Bu şiirin ilk mana katmanında satranç oyunuyla ilgili terimler dikkati çekmektedir. İkinci anlam tabakasında şair, sözün ifade gücüne dair unsurlara ve bazı taktiklere yer vermiştir. Dolayısıyla bu şiirde satranç terimleri, tevriye sanatından da istifade edilerek kullanılmıştır. Çalışmada, söz konusu gazel üzerinde inceleme ve şerh denemesi yapılmış, Köstendilli Süleyman Şeyhî’nin satranç terimlerini hangi açılardan şiirine malzeme yaptığına dikkat çekilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

XVIII. Yüzyıl, Köstendilli Süleyman Şeyhî, Gazel, Satranç, At.

Kaynakça

• AÇIKGÖZ, Namık (2008). “Klâsik Türk Şiiri Tenkid Terimi Olarak “Muhayyel”, “Pür-Hayâl” ve “Hayâl-engîz”, 38. ICANAS/ Bildiriler/ Edebiyat Bilimi Sorunları ve Çözümleri I, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• AKSOY, Ömer Asım (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II Deyimler Sözlüğü, Dördüncü Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
• AKSOYAK, İsmail Hakkı (2005). “Manastırlı Celâl’in Satranç Terimleri İle Yazdığı Gazeli”, TÜBAR, XVIII, s. 7-16.
• ALTINAY, Ramazan (2009). “Satranç”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, c. 36, ss. 178-181.
• ARSLAN, Mehmet (2000). “Divan Şiirinde Satranç ve Satranç Istılahları”, Osmanlı Edebiyat-Tarih Kültür Makaleleri, İstanbul: Kitabevi Yayınları, ss. 1-25.
• BÜLBÜL, Tuncay (2014). “Şeyhî, Molla-zâde Şeyh Süleymân Şeyhî Efendi (d. 1163/1749-1750 - ö. 1235/1819-1820) divan-tekke şairi (Divan-Tekke / 18. Yüzyıl / Türkiye Dışı)”, ŞEYHÎ, Molla-zâde Şeyh Süleymân Şeyhî Efendi (yesevi.edu.tr) (Erişim Tarihi: 06.02.2022).
• CEYHAN, Semih (2010). “Süleyman Şeyhî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, c. 38, ss. 108-109.
• ERCAN, Ayşe Beyza (2021). “Satranç: Doğu Medeniyetinin Batı’ya Bir Hediyesi”, HUMANITAS- Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (18), ss. 74-95.
• KAMAN, Sevda- GÜRIŞIK KÖKSAL, Bihter (2016). “Nusret Ali Han Dehlevî’nin Satranç Risalesi”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 11/20, ss. 321-356.
• KAPLAN, Yunus-POYRAZ, Yakup (2010). “Divan Şiirine Kaynaklık Etmesi Bakımından Oyunlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Klâsik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı- Prof. Dr. Turgut KARABEY Armağanı, Volume: 3, Issue: 15, ss. 151-175.
• KAYAOKAY, İlyas (2018). “Divan Şiirinde Satranç Terimleriyle Yazılmış Manzumeler”, ESTAD (Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi), C. 1, S. 1, ss. 245-268.
• Köstendilli Süleyman Şeyhî, Dîvân-ı Şeyhî-i Köstendilî, İstanbul Üniversitesi TY. 1784, 27b-28a. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TY/nekty01784.pdf, (Erişim Tarihi: 10.10.2022)
• KUNDAKCI, Mustafa (2018) Köstendilli Şeyhî Divanı, İstanbul: Kesit Yayınları.
• LEVEND, Agâh Sırrı (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, 4. Basım, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Muhammed b. El-Hâşimî ed-Dimaşkî (2011), Âriflerin Satrancı Enîsu’l-Hâifîn ve Semîru’l-Âkifîn fî Şerhi Şitranci’l-Ârifîn (Tercüme: Ali Vasfi Kurt), İstanbul: KİTSAN KİTAP.
• MUM, Cafer (2013). “Nef’î’ye Giden Yolda Fahriye Şairi Olarak Bâkî”, Prof. Dr. F. Tulga Ocak’a Armağan, ss. 218-230.
• Mütercim Âsım Efendi (2000). Burhân-ı Katı, (Hazırlayanlar: Mürsel Öztürk-Derya Örs), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ORHAN, Kübra Zümrüt (2021). “Tasavvufî Hakikatlerin Sembollerle Anlatılması: Alâüddevle-i Simnânî’nin Risâle-i Şatranciyye Adlı Eseri”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 8, S. 1, ss. 191-217.
• ÖZTÜRK, Furkan (2007). Bakî Divanı Sözlüğü [Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük], Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ŞAHİN, Kürşat Şamil (2016).“Ahmet Feyzi’nin Şatrançnâme-i Rüşdiyyesi Firdevsî-i Rûmî’nin Şatrançnâme-i Kebîr’inden İntihal mi?”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 9, S. 47, ss. 157-168.
• ULUDAĞ, Süleyman (1995). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yayınları.
• ULUĞTEKİN, Murat (1994). Eski Türk Edebiyatında Satranç ve Tavla, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ULUYÜZ, Buğra Oğuzhan (2014). Firdevsî-i Rûmî’nin Şatranc-nâme’si (Metin-Dil İncelemesi-Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• YILDIRIM, Birol (2019). Kesret Çarşısında Bir Hikmet Dükkanı: Köstendilli Süleyman Şeyhî Efendi, Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• YILMAZ, Ali (2020). “Köstendilli Süleyman Şeyhî, Hayatı, Eserleri, Türk-İslâm Edebiyatı ve Tasavvuf Geleneği İçindeki Yeri”, Câmî-i Rûm-ili Köstendilli Süleyman Şeyhî, (Editörler: İsmail Güleç-Ömer Said Güler), İstanbul: VAKAR Vakıf Araştırmaları Merkezi Yayınları, ss. 13-41.
• YILMAZ, Ali (1989). Köstendilli Süleymân Şeyhî, Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları.
• YILMAZ, Kadri Hüsnü (2018). “Divan Şairlerinin Meydan Okumaları ve Kendi Şiirlerine Nazire İstekleri”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 7/3, ss. 1660-1678.