Bir Üniversite Hastanesinde Çalışan Hekimlerin Defansif Tıp Uygulama Durumu, Nedenleri ve Sonuçları; Karma Araştırma

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 3, 330 - 344, 06.11.2025

Said Aktaş , Nazan Savaş , Günay Hajıyeva

https://doi.org/10.35232/estudamhsd.1662347

Öz

Bu araştırmada, üniversite hastanesinde çalışan hekimlerin defansif tıp uygulama (DTU) durumları, nedenleri ve sonuçlarının saptanması; hekimlerin sosyodemografik özellikleri, iş doyumu ve tükenmişlik düzeyleri ile DTU arasındaki ilişkilerin ortaya konulması amaçlandı. Karma yöntemle Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Hastanesi’nde 2022 yılında yapılan araştırmanın, nicel aşaması kesitsel, nitel aşaması fenomenolojik desende görüşmeler ve gözlem yöntemiyle gerçekleştirildi. Nicel aşamada sosyodemografik özellikler, DTU Tutum Ölçeği, Maslach Tükenmişlik Ölçeği ve Minnesota İş Doyumu Ölçeği, nitel aşamada derinlemesine yarı yapılandırılmış yüz yüze görüşme ve gözlem yöntemi kullanıldı. İstatistiksel analizlerde Lojistik regresyon, kelime bulutu frekansı, kodlama ağacı ve kümeleme analizi kullanıldı. Hekimlerin %67,5’inin DTU düzeyi çok ileri-ileri düzeydeydi. Lojistik regresyon modelinde çok ileri-ileri DTU’yu Duygusal Tükenme puanı (OR=1,12), asistan/uzman olma (OR=3,79), 30 yaştan küçük olma (OR=0,40), aylık nöbet sayısının 5’ten fazla olması (OR=2,08), klinikte sık DTU’nın olduğunu düşünme (OR=2,59) ve sağlık hizmet modelinin DTU’yu arttırıcı etkisi olduğunu düşünme (OR=2,4) etkilemektedir (p<0,05). Görüşmelerin kümeleme analizi sonucunda, hekimlerin sıklıkla dava ve hata korkusu, imaj kaygısı, basındaki haberler, hasta yoğunluğu, huzur ve gelecek kaygısı nedenleriyle DTU’ya yöneldiği saptandı. Hekimler DTU’nun sonuçlarıyla ilgili olarak; maliyet artışı, hasta şikâyeti ve yoğunluğunda artış ile iş doyumunda azalma üzerinde durmuştur. Gözlemlerde hekimlerin %9’unun hastalarına ayırdıkları süre ≥20 dakikadır. Hekimlerin %45,4’ünün fizik muayeneden önce, %15,1’inin anamnez almadan önce istemlerde bulunduğu gözlemlendi. Hekimlerin üçte ikisinde çok ileri-ileri düzeyde DTU saptandı. Genç hekimlerde, asistan/uzmanlarda, ayda beşten fazla nöbet tutanlarda, duygusal tükenmişliği yüksek olanlarda, klinikte sık DTU olduğunu düşünen ve sağlık hizmet modelinin DTU’yu arttırdığını düşünenlerde DTU riski artmaktadır. Hekimler DTU’nun azaltılmasında koruyucu sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesine, sevk zincirinin uygulanmasına, personelin arttırılmasına ve malpraktis ön kurulunun oluşturulmasını önermişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Defansif tıp , doktor , tükenmişlik , sağlık sistemi

Defensive Medicine Practice Status, Causes and Results: Mixed Study

Öz

This study aimed to determine the defensive medicine practice (DMP) status, causes and consequences of physicians working in a university hospital, and to reveal the relationship between physicians’ sociodemographic characteristics, job satisfaction and burnout levels and DMP. The study, conducted in 2022 at Hatay Mustafa Kemal University Hospital using a mixed-methods approach, included a cross-sectional quantitative phase and a qualitative phase based on phenomenological interviews and observations. In the quantitative phase, sociodemographic characteristics, DMP Attitude Scale, Maslach Burnout Scale and Minnesota Job Satisfaction Scale, and in-depth semi-structured face-to-face interview and observation method were used in the qualitative phase. Logistic regression, word cloud frequency, coding tree and cluster analysis were used in statistical analyses. An advanced or very advanced level of DMP was observed in 67.5% of physicians. In the logistic regression model, very high-high DMP is affected by Emotional Exhaustion score (OR=1.12), being a resident/specialist (OR=3.79), being younger than 30 years old (OR=0.40), having more than 5 shifts per month (OR=2.08), thinking that there are frequent DMPs in the clinic (OR=2.59) and thinking that the health service model has an increasing effect on DMP (OR=2.4) (p<0.05). With the cluster analysis of the interviews, it was determined that physicians frequently turn to DMP due to reasons such as fear of lawsuits and errors, image concerns, news in the press, patient density, peace and anxiety about the future. Regarding the results of DMP, physicians focused on the increase in costs, patient complaints and density, and decrease in job satisfaction. In the observations, 9% of the physicians spent ≥20 minutes on their patients. It was observed that 45.4% of the physicians made requests before physical examination and 15.1% before taking medical history. Very advanced-advanced DMP was detected in two-thirds of the physicians. The risk of DMP increases in young physicians, residents/specialists, those who work more than five shifts per month, those with high emotional exhaustion, those who think that DMP occurs frequently in the clinic and those who think that the health service model increases DMP. Physicians suggested strengthening preventive health services, implementing the referral chain, increasing the staff and establishing a malpractice preliminary board in to reduce DMP.

Anahtar Kelimeler

Defensive medicine , doctor , burnout , healthcare system

Kaynakça

• Yorulmaz A, Çetin G. Yeni yasalar çerçevesinde hekimlerin hukuki ve cezai sorumluluğu, tıbbi malpraktis ve adli raporların düzenlenmesi. İstanbul: İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Komisyonu; 2006. 55–69 p.
• Biçen E. Tıpta uzmanlık öğrencilerinin defansif tıp konusundaki tutumlarının araştırılması [Tıpta Uzmanlık Tezi]. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi; 2018.
• Göcen Ö. Hekimlerin defansif tıp uygulamaları hakkındaki bilgi ve tutumları, işe bağlı gerginlik ve tükenmişlik düzeyleri [Tıpta Uzmanlık Tezi]. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi; 2017.
• Chang T. An economic assessment of defensive medicine [Internet]. University of Hawai’i at Manoa ProQuest Dissertations & Theses; 1991 [erişim tarihi 18 Şubat 2025]. Erişim adresi: https://www. proquest.com/openview/5bbcb34e303d9de145ddfb 155bd5bdf9/1?pq-origsite=gscholar&cbl=18750&di ss=y
• Aydaş S. Hekimlerde malpraktis kaynaklı defansif tıp davranışları [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul: Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2014.
• Selçuk M. Çekinik (defansif) tıp [Yüksek Lisans Tezi]. İzmir: İzmir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sağlık Hukuku Anabilim Dalı; 2015.
• Ünal Ö. Defansif tıp uygulamaları, öncülleri ve sonuçları [Doktora Tezi]. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sağlık Yönetimi Anabilim Dalı; 2020.
• Dabak R, Özçınar M, Sargın M, Tamer İ, Orbay E. Asistan doktorlarda tükenme (burnout) sendromu [İnternet]. Türkiye Aile Hekim Derg. 2007;11(2):67–71. Erişim adresi: https://turkjfampract.org/article/view/252/251
• Shanafelt T, Balch C, Bechamps G, Russell T, Dyrbye L, Satele D, et al. Burnout and career satisfaction among American surgeons. Ann Surg. 2009;250(3):463–71. DOI: 10.1097/SLA.0b013e3181ac4dfd.
• Shanafelt TD, Boone S, Tan L. Burnout and satisfaction with work-life balance among US physicians relative to the general US population. Arch Intern Med. 2012;172(18):1377–85. DOI: 10.1001/archinternmed.2012.3199.
• Yeşiltaş A, Erdem R. Şiddet ve defansif tıp uygulamaları üzerine nitel bir çalışma. J Acad Soc Sci. 2018;6 (74):486–500. DOI: 10.16992/ASOS.13871.
• Dewa CS, Loong D, Bonato S, Thanh NX, Jacobs P. How does burnout affect physician productivity? A systematic literature review. BMC Health Serv Res. 2014 Jul 28;14(1):1–10. DOI: 10.1186/1472-6963-14-325.
• Kolcu G. İzmir Ege Doğumevi ve Kadın Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde çalışan kadın hastalıkları ve doğum uzmanı ile asistan hekimlerin defansif tıp uygulamaları ile ilgili görüşlerinin değerlendirilmesi [Tıpta Uzmanlık Tezi]. İzmir: İzmir Bozyaka Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Aile Hekimliği Anabilim Dalı; 2013.
• Maslach C, Jackson SE, Leiter MP. Maslach burnout inventory [İnternet]. 3. baskı. Palo Alto (CA): Consulting Psychologists Press; 1986 [erişim tarihi 5 Haziran 2022]. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/profile/Christina-Maslach/publication/277816643_ The_Maslach_Burnout_Inventory_Manual/links/5574dbd708aeb6d8c01946d7/The-Maslach-Burnout-Inventory-Manual.pdf
• Ergin C. Doktor ve hemşirelerde tükenmişlik ve Maslach tükenmişlik ölçeğinin uyarlanması. VII Ulusal Psikoloji Kongresi Bilim Çalışmaları, Ankara. 1992;143–54.
• Çam O. Tükenmişlik envanterinin geçerlilik ve güvenirlik araştırması. 7 Ulus Psikol Kongresi, Ankara. 1992.
• Weiss DJ, Dawis RV, England GW, Lofquist LH. Manual for the Minnesota Satisfaction Questionnaire. Minnesota Studies in Vocational Rehabilitation: XXII [İnternet]. Minneapolis (MN): Work Adjustment Project, Industrial Relations Center, University of Minnesota; 1967. Erişim adresi: https://vpr.psych.umn.edu/sites/vpr.umn.edu/files/files/monograph_xxii_-_manual_for_the_ mn_satisfaction_questionnaire.pdf
• Yıldırım F. Banka çalışanlarında iş doyumu ve algılanan rol çatışması ile tükenmişlik arasındaki ilişki [Yüksek Lisans Tezi]. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Psikoloji Anabilim Dalı, Sosyal Psikoloji Bilim Dalı; 1996.
• Kalkan E, Özer K, İzcı̇ E, Erdi MF. Beyin ve sinir cerrahisi uzmanlarının tıbbi uygulama hatası davaları karşısında defansif tıp uygulamalarının belirlenmesine yönelik bir araştırma. J Healthc Manag Leadersh. 2020 May 15;(1):54–69. DOI: //doi.org/10.35345/johmal.726673.
• Kara G. Sağlıkta şiddet ve defansif tıp uygulamaları üzerine nitel bir araştırma [Yüksek Lisans Tezi]. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Sağlık Yönetimi Anabilim Dalı; 2020.
• Eserçelik D. Defansif tıp uygulamaları [İnternet]. Ankara: Doğa Eserçelik Hukuk Bürosu; [erişim tarihi 18 Şubat 2025]. Erişim adresi: https://www. esercelik.av.tr/defansif-tip-uygulamalari/
• Ali AAA, Hummeida ME, Elhassan YAM, Wisal WO, Ahmed MAA, Adam GK. Concept of defensive medicine and litigation among Sudanese doctors working in obstetrics and gynecology. BMC Med Ethics. 2016;17(1):1–7. DOI: 10.1186/s12910-016-0095-3.
• Özata M, Özer K, Akkoca Y. Konya il merkezinde çalışan hekimlerde defansif (çekinik) tıp uygulamalarının araştırılması [İnternet]. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi. 2018;7(1):131–8 [erişim tarihi 30 Mart 2022]. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/446905
• Özer K, Aslan Ş. Defansif tıp uygulamalarının belirlenmesi: karma yöntem araştırması [İnternet]. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi. 2020;23(4):639–64 [erişim tarihi 26 Mart 2022]. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1438282
• Kara Sezer K. Edirne’de birinci basamak hekimlerinin defansif tıp uygulamaları hakkında bilgi ve tutumları ve bunun klinik pratiklerine etkisi [Tıpta Uzmanlık Tezi]. Edirne: Trakya Üniversitesi; 2020.
• Kalaman Güleç K. Hekimlerde tükenmişlik düzeyleri, kusurlu tıbbi uygulamalar ve defansif tıp uygulamaları arasındaki ilişki [Tıpta Uzmanlık Tezi].İstanbul: İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı; 2019.
• Hiyama T, Yoshihara M, Tanaka S, Urabe Y, Ikegami Y, Fukuhara T, et al. Defensive medicine practices among gastroenterologists in Japan Rapid communicaion. World J Gastroenterol. 2006;12(47):7671–5. DOI: 10.3748/wjg.v12. i47.7671
• Başer A, İnci M, Kolcu B, Kolcu G, Balci UG. Defansif tıp uygulamaları tutum ölçeğinin Türkçe formunun geçerlilik ve güvenilirliği: Ön çalışma. Tepecik Eğit Hast Derg. 2014;24(2):99–102. DOI: 10.5222/terh.2014.29494
• Uzun Ş, Karacaoğlu B, Akıncı SB, Erden İA, Sarıcaoğlu F, Aypar Ü. Anesteziyoloji ve dahiliye asistanlarındaki iş stresi ve tükenmişlik durumu [İnternet]. J Anesth. 2013;21(4):224–9 [erişim tarihi 6 Haziran 2022]. Erişim adresi: https://anestezidergisi. com/pdfs/2013_4KC-69(224-229).pdf
• Ortashi O, Virdee J, Hassan R, Mutrynowski T, Abu-Zidan F. The practice of defensive medicine among hospital doctors in the United Kingdom. BMC Med Ethics. 2013 Oct 29;14(1):1–6. DOI: 10.1186/1472-6939-14-42
• Solaroglu İ, İzci Y, Yeter HG, Metin MM, Keleş GE. Health transformation project and defensive medicine practice among neurosurgeons in Turkey. PLoS One. 2014;9(10):e111446. DOI: 10.1371/journal.pone.0111446.
• Catino M. Why do doctors practice defensive medicine? The side effects of medical litigation [İnternet]. Saf Med Sci Monit. 2011;15(1):1–12 [erişim tarihi 24 Mayıs 2022]. Erişim adresi: https://api.semanticscholar.org/CorpusID:18050719
• Arora M, Asha S, Chinnappa J, Ad. D. Review article: Burnout in emergency medicine physicians. Emerg Med Australas. 2013;25(6):491–5. DOI: 10.1111/1742-6723.12135.
• Günüşen NP, Üstün B. Türkiye’de ikinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışan hemşire ve hekimlerde tükenmişlik: literatür incelemesi [İnternet]. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi. 2010;3(1):40–51 [erişim tarihi 23 Eylül 2022]. Erişim adresi: https://acikerisim.deu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12397/4548/40-51_ pdf.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Catino M, Celotti S. The problem of defensive medicine: Two Italian surveys. Stud Health Technol Inform. 2009;148:206–21. DOI: 10.3233/978-1-60750-043-8-206.
• Toraldo DM, Vergari U, Toraldo M. Medical malpractice, defensive medicine and role of the “media” in Italy. Multidiscip Respir Med. 2015;10(1). DOI: 10.1186/s40248-015-0006-3.
• Kessler DP. Evaluating the medical malpractice system and options for reform. J Econ Perspect. 2011;25:93–110. DOI: 10.1257/jep.25.2.93.
• Saraç L. Sözleşmeli aile hekimleri ve aile hekimliği uzmanlarının defansif tıp uygulamaları konusundaki tutum ve davranışları [Tıpta Uzmanlık Tezi]. Ankara: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Dışkapı Yıldırım Beyazıt Sağlık Uygulama ve Araştırma Merkezi Aile Hekimliği Kliniği; 2020.
• Türk Tabipleri Birliği (TTB). TTB merkez konseyi çalışma raporu 2014-2016. TTB Merkez Konseyi; 579 p.
• NPR. BT taramalarından kaynaklanan radyasyon kanser riskini artırabilir [İnternet]. 2009 [erişim tarihi 18 Şubat 2025]. Erişim adresi: https://www.npr. org/2009/12/15/121436092/radiation-from-ct-scans-may-raise-cancer-risk