Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Tophaneli Hacı Mehmet Ağa Vakfı

Yıl 2023, Sayı: 16, 94 - 119, 30.04.2023

Murat Küçükuğurlu

https://doi.org/10.29157/etusbed.1264651

Öz

Osmanlı döneminde Erzurum’un sayılı zenginlerinden olan Tophaneli Hacı Mehmet Ağa, 1719’da bir vakıf kurmuş ve sonraki yıllarda vakfını kademeli olarak büyütmüştür. Tophaneli Mehmet Ağa Vakfı’yla alakalı üç farklı vakfiye tarafımızdan tespit edilmiştir. İlk vakfiye Osmanlıca olup Nisan 1719 tarihlidir. Bu vakfiyeye göre Mehmet Ağa şehirde var olan bir boyahane ve 42 dükkanı satın alarak vakfetmiştir. Ayrıca Tebrizkapı’da dört dükkân ve bir ahır ile şehrin dışında Gümüşlü Kümbet yanında inşa ettirdiği râhdâr damını bunlara ilave etmiştir. Bunların geliriyle, Palandöken’den getirttiği Tophaneli Suları’nın, bu suların akıtıldığı 19 çeşmenin ve yaptırdığı namazgâh ve helaların bakım onarım ve çeşitli giderlerinin karşılanmasını şart koşmuştur. Mehmet Ağa, 1719’da kurmuş olduğu vakfı sonraki iki yıl içinde bir hayli genişletmiştir. Bu süre içinde şehirde iki mescit yaptırmış ve akıttığı çeşmelerin sayısını 48’e çıkartmıştır. Bunların bakım ve onarımlarının yapılması ile görevlilerinin ücretlerinin ödenmesi için yeni gayrimenkuller vakfetmiştir. Böylece vakfettiği dükkân, han odası ve ambar sayısını 142’ye çıkarmıştır. Bunlara Hasankale’deki büyük bir köşk ile ambarları da ilave etmiştir. Bu makalede Mehmet Ağa Vakfı’na ait ulaştığımız vakfiyeler incelenmiştir. Bu vakfiyelerden bazıları ilk defa bu makale ile gün yüzüne çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Mehmet Ağa Vakfı, Vakıf, Vakfiye, Çeşme

Tophaneli Hacı Mehmet Ağa Foundation from the Ottoman Empire to the Turkish Republic

Öz

Tophaneli Hacı Mehmet Ağa, was one of the few riches of Erzurum during the Ottoman period, established a foundation in 1719 and gradually expanded it in the following years. Three different endowments related to Tophaneli Mehmet Ağa Foundation have been identified by us. The first foundation charter is in Ottoman Turkish and dated April 1719. According to this charter, Mehmet Ağa bought a paint shop and 42 shops in the city and donated it. In addition, he added four shops and a barn in Tebrizkapı, and the rahdâr roof he had built outside the city, next to the Gümüşlü Vault. With their income, he stipulated that the maintenance, repair and miscellaneous expenses of the Tophaneli Waters he had brought from Palandöken, the 19 fountains from which these waters flowed, and the prayer places and toilets he had built. Mehmet Ağa greatly expanded the foundation he had established in 1719 in the next two years. During this time, he had two mosques built in the city and increased the number of fountains to 48. He donated new real estates for the maintenance and repair of these and for the payment of the wages of his officials. Thus, he increased the number of shops, inn rooms and warehouses to 142. He added a large mansion and warehouses in Hasankale to these. In this article, the foundations of the Mehmet Ağa Foundation, which we have reached, have been examined. Some of these foundations were brought to light for the first time with this article.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Mehmet Ağa Foundation, Foundation, Endowment, Fountain

Kaynakça

• Beygu, A. Ş. (1936). Erzurum Tarihi, Anıtları, Kitabeleri. İstanbul.
• Curzon, R. (1854). Armenia: A Year at Erzeroum. London.
• Demokrat Doğu Gazetesi, (1953, 28 Temmuz). “Otelciler ve Kahveciler Cemiyeti Kuruldu”. 2.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA). (1948), 490.01.252.1001.1.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1843). EV.d., 12115/56.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1253). EV.HMH.d, 7847/7.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1839). EV.d, 11166/1.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1870). EV.MH, 1566/192.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1875). EV.MKT, 782/27.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1896). EV.MKT, 2575/223.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1901). EV.MKT, 2843/200.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1904). Y.PRK. UM, 68/111.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1905). Y.PRK. UM, 74/106.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1319). EV.MKT, 2864/32.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (1859). EV.d., 16827.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). (1945). Meclis Zabıtları, 14 Mayıs.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). (1946). Meclis Zabıtları, 20 Haziran.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). (1948a), Meclis Zabıtları, 15 Haziran.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). (1948b), Meclis Zabıtları, 1 Mart.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). (1948c), Meclis Zabıtları, 11 Mart.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). (1958), Meclis Zabıtları. 12 Şubat.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). (2 Aralık 1949), Encümen Kararları.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). (5 Kasım 1937), Meclis Zabıtları.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). Encümen Kararları, 17 Temmuz 1959.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). Encümen Kararları, 26 Ekim 1954.
• Erzurum Belediyesi Arşivi (EBA). Meclis Zabıtları, 29 Aralık 1958.
• Erzurum Gazetesi, (1931, 16 Şubat). “Evkaf Müdiriyetinden”. 4.
• Erzurum Şehir Arşivi (ERŞA), (1947), “Erzurum Suları Dosyası”.
• Erzurum Ticaret Odası Arşivi (TOA), (4 Ocak 1951), “Yönetim Kurulu Kararları”.
• Hürsöz Gazetesi. (1962, 7 Nisan). “Vakıflar Müdürlüğünün İmar Programı”. 1.
• Hürsöz Gazetesi. (1968, 17 Haziran). “İşhanı İnşaatı Yakında Başlayacak”. 1.
• Hürsöz Gazetesi. (1969, 12 Nisan). “Yüzyıllar Boyunca Türk ve Erzurum’da Vakıflar”. 1.
• İpşirli, M. (1992). “Câbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul, VI, 529-530.
• Konyalı, İ. H. (1960). Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi. İstanbul.
• Küçükuğurlu, M. (2008). Erzurum Belediyesi Tarihi I. İstanbul.
• Küçükuğurlu, M. (2011). Erzurum Belediyesi Tarihi II. İstanbul.
• Küçükuğurlu, M. (2020). Erzurum Camileri, Medreseleri, Kütüphaneleri. Konya.
• Küçükuğurlu, M. (2023). Tanzimat Dönemi Erzurum Vakıfları, Mustafa Hayâlî Defteri. Erzurum.
• Milletin Sesi Gazetesi, (1959, 28 Temmuz). “Tarihi bir Makber Kaldırıldı”. 1.
• Ünüvar, İ. (1954). Erzurum Vilayeti. İstanbul. Duygu Matbaası.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). (1846), Defter No: 2502/Sayfa No: 49.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). (1922), 2489/56.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). (1719), 489/52-53.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). (1721a), 2171/250-254.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). (1721b), 1767/217-224.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). (1721c), 592/205-207.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA). (1722), 489/62-65, 57.