A Toponymical Analysis Based on the 1831 Population Registers: The Example of Bozok Sancak

Yıl 2025, Sayı: 23, 157 - 170, 30.09.2025

Havva Yazıcı

https://doi.org/10.29157/etusbed.1711309

Öz

The branch of science known as toponymy, which studies the origin of place names, is an important subject that should be carefully focused on because it contains the cultural treasures of societies. The fact that geographical regions have been subject to change for many reasons, such as migrations, wars, and rebellions, has also been attributed to place names. Therefore, the names of the places in the region have also changed wholly or partially. In this context, a systematic study of place names allows one to follow many social changes. Determining the place names in Bozok Sancak, one of the important administrative units of the Ottoman Empire, is also valuable in reflecting the changes and transformations experienced. Although the place names in Bozok Sancak, which is located in the Central Kızılırmak basin of Central Anatolia, are examined based on population books in this study, which has the nature of a regional research, the 16th-century place names are frequently discussed in the study. Various analyses have been made regarding the Tahrir notebooks organized in the century. In the study, the notebooks numbered 2051, 2052, and 2053, compiled in 1831, were used as the basis. The findings obtained from the examinations were evaluated by dividing them into categories.

Anahtar Kelimeler

Bozok , Toponymy , Place Names

1831 Tarihli Nüfus Defterlerine Göre Bir Toponimi İncelemesi: Bozok Sancağı Örneği

Öz

Toponimi adıyla bilinen ve yer adlarının kökenini inceleyen bilim dalı, toplumların kültür hazinelerini barındırması hasebiyle üzerinde titizlikle durulması gereken mühim bir konudur. Coğrafi bölgelerin zaman içerisinde göçler, savaşlar, isyanlar gibi pek çok farklı sebepten dolayı değişime maruz kalması yer adlarına da sirayet etmiştir. Buna binaen bölgedeki yer isimleri de kısmen veya tamamen değişmiştir. Bu bağlamda yer adlarının sistematik bir şekilde incelenmesi pek çok toplumsal değişimi takip edebilme imkânı sağlar. Osmanlı Devleti’nin önemli idari birilerinden biri olan Bozok Sancağı’ndaki yer adlarının tespiti de yaşanan değişim ve dönüşümleri yansıtması açısından kıymete haizdir. Bölgesel bir araştırma niteliği taşıyan bu çalışmada, İç Anadolu’nun Orta Kızılırmak havzasında yer alan Bozok Sancağı’ndaki yer adları nüfus defterleri esas alınarak incelense de çalışmada sık sık 16. yüzyılda düzenlenen tahrir defterlerine atıfta bulunarak çeşitli analizler yapılmıştır. Çalışmada temel olarak 1831 tarihinde derlenen 2051, 2052, 2053 numaralı defterlerden istifade edilmiştir. Yapılan incelemeler neticesinde elde edilen bulgular ise kategorilere ayrılarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bozok , Toponimi , Yer Adları

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BOA)
• a. Nüfus Defterleri (Nfs. d): 2051, 2052, 2053.
• b. Tahrir Defterleri (TD): 315.
• 2. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadime Arşivi
• a. Tahrir Defterleri (KKA. TD): 31.
• Araştırma ve İncelemeler
• Abik, A. D (2009). Kutadgu bilig’de hayvan adları, Zehra Toska (Ed), Cem Dilçin Armağanı I, 3/1, 1-32.
• Altun, Z. (2019). Türk kültüründe kurt kavramı üzerine bir inceleme, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 8/22, 91-108.
• Aydin, Y. A. (2013). Osmanlı dönemi ve öncesinde avcı kuşlardan sungur üzerine bazı notlar, Tarih Dergisi, 57, 25-44.
• Beldiceanu Steinherr, İ. (2010). Osmanlı tapu-tahrir defterleri ışığında Bektaşiler (XV.-XVI. yüzyıllar), Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 3, 130-187.
• Biray, N. (2013). Terim dünyamızda yılan: kavram, anlam ve yapı bakımından, Avrasya Terim Dergisi, 1/2, 95-113.
• Bostan, M. H. (2010). XV-XVI. asırlarda trabzon sancağında sosyal ve iktisadi hayat, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002.
• Çiblak Coşkun, N. (2010). Tahtacılarda üç sayısı ve üçleme, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 56, 73-92.
• Dalkiran, A. (2017). Türk kültür ve sanatındaki horoz/tavuk sembolizminin çağdaş resim sanatındaki yansımaları”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 37, 336-348.
• Demir, A. (2017). Osmanlı devleti’nde yörükler ile yerleşiklerin kavgası: kayıp köyler meselesi, Akademik Bakış Dergisi, 11/21, 15-31.
• Demir, A. (2016). Şahıs adlarından hareketle nüfus hareketleri ve iskan tarihi çalışmalarına bir katkı: karahisar-ı behramşah nahiyesi örneği, I. Uluslararası Bozok Sempozyumu 5-7 Mayıs, 451-458.
• Demirdağ, M. F. (2017). Alevi-bektaşi şiirinde kuş mitolojisi, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 2, 12-18.
• Devellioğlu, F. (2010). Osmanlıca-türkçe ansiklopedik lügat, Ankara: Aydın Kitapevi Yayınları.
• Eraslan, K. (1986). Bok-ok ve üç-ok oğuz kolu adları hakkında, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 34, 5-8.
• Eröz, M. (1966). Ege bölgesinde yer (köy ve şehir) adları, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Genç, R. (1997). Türk inanışları ile milli geleneklerinde renkler ve sarı-kırmizi-yeşil, Erdem Dergisi, 9/27, 1075-1110.
• Gezer, Ü. (2022). Başlangıcından 16. yüzyıla kadar, türk dokuma sanatındaki üslup, desen, motif ve sembollerin tarihine bakış, Aydın Uğurlu ve Geleneksel Sanatlar Özel Sayısı, 5/3, 455-477.
• Gülten, S. (2019). Osmanli anadolu’sunda bir iskân hikâyesi: bozok sancağı’nda aşiretler, köylüler ve celâlîler (16-19. yüzyıllar), History Studies İnternational Journal Of History, 11/1, 128-154.
• Gülten, S. (2016). Atayurttan anayurda yörükler, Ankara: Gece Kitaplığı.
• Gülten, S. (2015). Bozok türkmenleri, İstanbul: Pervane Yayınevi.
• Gülten, S. (2023). Bozok’tan yozgat’a köy ve köylüler 1522-1844, Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Gündüz, T. (2020). Bozoklar, TDV İslâm Ansiklopedisi, 2, Ankara, 208-209.
• Gündüz, T. (2009). Bozkırın efendileri, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Güzelderen, B. (2023). Tarihî türk dili metinlerinde kavak ağacı adlandırmaları ve bu adlandırmaların kültürel yönü, 4. International Cappadocia Scientific Research Congress, 434-441.
• Hanilçe, M. (2013). Vatan topraklarındaki imza: türk yer adları, zile kazası örneği (1455-1575)”, Turkish Studies, 8/2, 89-135.
• Karadoğan, A. (2004). Türk ad biliminde renk kültü, Milli Folklor Dergisi, 62, 89-99.
• Karaman, H. (1995). Fakih, TDV İslâm Ansiklopedisi, 12, 126-127.
• Kemaloğlu, M. (2013). XI. –XIII. yüzyıl türkiye selçuklu devleti’nde dini eserlerinden kümbet-türbe-ziyâretgâh-namazgâh ve câmîler, Akademik Bakış Dergisi, 39, 1-18.
• Koç, Y. (2000). Bozok türkmenleri, Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri, 197,
• Koç, Y. (2021). Dulkadirli’den osmanlı’ya bozok, Osmanlı İmparatorluğu ve Bozok Sancağı, Yozgat, 483-497.
• Koç, Y. (2021). Bozok 1575 iskân ve nüfus, Ankara: Net Kitaplık.
• Koçak, K. (2021). Hacı bektaş veli menakıpnamelerinde ağaç kültü (hırka dağı örneği), Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 11, 49-57.
• Köken, A. H.- Örnek Büken, N. (2018). XIII. yüzyılda güçlü bir toplumun gelişmesine katkı sunan fatma bacı ve dünyanın ilk kadın örgütlerinden: bacıyân-ı rûm (anadolu bacılar teşkilatı), Lokman Hekim Dergisi, 8/2, 113-119.
• Kurt, Y. (2020). Anadoluda kişi ve yer adları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Külcü, R. (2015). Türklerin kültür mirası olarak 12 hayvanlı takvimi, Akademia Disiplinlerarası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 1/1, 1-5.
• Ögel, B. (1991). Türk kültür tarihine giriş, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özden, M. (2019). Dîvânü lügâti’t-türk’te bulunan hayvan adlarının derleme sözlüğündeki izleri, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8/2, 1479-1502.
• Sarı, A. (2019). Osmanlı kara taşımacılığında deve ve türkmen deveciler, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21/1, 303-322.
• Sarı, A. (2018). XVI. yüzyılda dulkadirli türkmenleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sümer, F. (1974). Bozok tarihine dair araştırmalar, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Anma Kitabı, Ankara: DTCF Yayınları, 309-381.
• Şahbaz, D. (2020). 1831 tarihli nüfus defterlerine göre bozok sancağında aşiretler”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2/3, 143-164.
• Şahbaz, D. 2024. Mamalı türkmenleri, Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• Tümen İ.-Hafızoğlu, H. (2003). Türkiye’de yetişen ardıç (junıperus l.) türlerinin kozalak ve yaprak uçucu yağlarının birleşiminde bulunan terpen grupları, ZKÜ Bartın Orman Fakültesi Dergisi, 5/5, 88-95.
• Türkay, C. Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İstanbul: Tercüman Kaynak Eserler, 1981.
• Yazıcı. H. (2024). Bozok sancağı’nda aşiretlerin iskânı: pehlivanlı aşireti örneği (18-19. yüzyıllar). [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ordu Üniversitesi.
• Yazıcı, H. (2024). Kırklar inancının somut izlerine dair bazı gözlemler, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 111, 399-408.
• Yediyildiz, B. (1984a). Ordu ili yer-adları, Türk Kültürü Araştırmaları, 22, 20-36.
• Yediyildiz, B. (1984b), Yer adı verme usulleri, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, 25-41.
• Yozgat Kataloğu. (1991). İstanbul: Yozgat Kültür ve Danışma Derneği.
• Elektronik Kaynaklar
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri [TDK]. http://sozluk.gov.tr (2025)