Nahçıvan’da İngiltere Destekli Kentkırım Planında İran’ın Rolü (1919-1920)

Yıl 2022, Sayı: 5, 24 - 53, 30.12.2022

Tolga Akbaba

Öz

Müslüman Türk kimliğine sahip Nahçıvan ve Revan hanlıkları, 1826-1828 yılları arasında Rusya’nın İran ile yaptığı savaşla birlikte İran lehine olan statükosunu kaybetmiştir. Savaş sonunda imzalanan Türkmençay Antlaşmasıyla (1828) bölgenin Rusya’nın kontrolü altında olduğu onaylanmıştır. Ruslar, Nahçıvan ve Revan hanlıklarının mevcut durumunu 1829 Edirne Antlaşması ile Osmanlı Devleti’ne de kabul ettirmiştir. Bu gelişmelerle birlikte Birinci Dünya Savaşı’na kadar bölgede Rus hâkimiyeti güçlü şekilde hissedilmiş ancak Rusların savaştan çekilmesiyle bölgede otorite boşluğu doğmuştur. Brest Litovsk Antlaşması ile Kars, Ardahan ve Batum üzerinde söz sahibi olan Osmanlı Devleti, özellikle Kars’ın bir parçası olarak gördüğü Nahçıvan’a asker göndermiş ve bu bölgenin özellikle Ermeni çetelerden temizlenmesini hedeflemiştir. Ancak Birinci Dünya Savaşı’ndan mağlup ayrılan ve galip devletlerin taleplerine boyun eğmek durumunda olan Osmanlı Devleti, Nahçıvan bölgesindeki askeri varlığını azaltmak mecburiyetinde kalmıştır. Bu durumda bölgedeki siyasi boşluktan faydalanan Ermeniler, İngilizlerin yoğun desteğiyle bölgede katliamlara girişerek demografik yapıyı değiştirmek ve Nahçıvan’ı Ermenistan devletine bağlamak istemişlerdir. Bu amaç doğrultusunda bölgede Müslüman halk sistematik şekilde katledilmiş veya sürgüne zorlanmıştır. Sürgün bölgelerinden bir tanesinin de İran olması planlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nahçıvan, İran, Ermeni, Kentkırım, İngiltere, Rusya

Kaynakça

• Referans1 Aydın, N.; Ergün, E. (2019). Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti ve bölgedeki faaliyetleri, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Dergisi, 2(5), s.301-332.
• Referans2 Aliyev, M. B. (1993). Qanlı günlerimiz (1918-1919), Azerbaycan Devlet yayınları.
• Referans3 Atnur, İ. E. (2001). Osmanlı yönetiminden Sovyet yönetimine kadar Nahçıvan (1918-1921), TTK yayınları.
• Referans4 Aydın, C.; Aydın, G. (1992). Batlamyus. İçinde Türkiye diyanet vakfı islam ansiklopedisi, (C.15, s.196-199). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Referans5 Baddeley, J. F. (1989). Rusya’nın Kafkasya’yı istilası ve Şeyh Şamil, çev. Sedat Özden, Kayıhan yayınevi.
• Referans6 Başkanlık Cumhuriyet Arşivi 930-1-00/2-31-19.
• Referans7 Başkanlık Cumhuriyet Arşivi 930-1-00/4-71-6.
• Referans8 Başkanlık Cumhuriyet Arşivi 930-1-00/2-31-20.
• Referans9 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3’ncü ordu harekâtı (1993). Genel Kurmay Basımevi.
• Referans10 Çaycıoğlu, S. O. (2019). Kafkasya araştırmalarına dair bir kaynak: Tiflisskiye Vedomosti gazetesi (1828-1832), Kafkasya Çalışmaları Sosyal Bilimler Dergisi, 5(9), s.53-68.
• Referans11 Coward M. (2004/2006). Bosna’da kentkırım etno milliyetçilik ve Bosna’daki yok etme saldırganlığı. (Çev. O. Etiman), Mimarlar Odası, Bülten, (43). S. 26. (Orijinal yayın tarihi 2004).
• Referans12 “Çar Rusiyesi”. (2005). Naxçıvan Bölmesi, Azerbaycan Milli Elimler Akademiyasi, Naxçıvan Ensiklopediyası.
• Referans13 Damirli, M. A. (2002). Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (1918-1920), İçinde Türkler Ansiklopedisi, Türkiye yayınları, C.19, s.148-155.
• Referans14 Demirci, H. (2015). Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti (17/18 Ocak 1919-Nisan 1919), Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi yayınları, Kafkas Özel Sayısı, 3(73), s.386-403.
• Referans15 Gökdemir, A.H. (1989). Cenûb-i Garbî Kafkas Hükûmeti, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü yayınları.
• Referans16 “Göç ettirilmeye hazırlık”. (2008). İrevan Hanlığı Rusya işgali ve Ermenilerin Kuzey Azerbaycan topraklarına göç ettirilmesi, Azerbaycan Milli Elmler Akademisi Tarih Enstitüsü ve Atatürk Araştırmaları Merkezi yayınları.
• Referans17 Hacıyev, İ. (2010). Azerbaycan Xalq Cümhuriyyeti ve Naxçıvan, Acemi yayıncılık ve basın yayınevi.
• Referans18 Kahramanov, N. (2014). Aras Türk Hükümeti’nin kuruluşu, İRS Tarih Bilinci Dergisi, 10(2).
• Referans19 Karamanlı, H. M. (1992). Nahcıvan, İçinde Türkiye diyanet vakfı islam ansiklopedisi, (C.32, s.294-297). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Referans20 Karasu, M. A. (2008). , Küresel barışa karşı yeni bir tehdit: Kentkırım (Filistin örneği), V. Uluslararası Sivil Toplum Kuruluşları Kongresi.
• Referans21 Kazımov, S. (2019). Kafkas İslam Ordusu’nun Azerbaycan’daki faaliyetleri ve Aras Türk Cumhuriyeti (Kayıt No. 567439) [Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Referans22 Kırzıoğlu, M. F. (1960). Millï Mücâdelede Kars, Kars Tanıtma Derneği yayınları, C.1.
• Referans23 Mahmudov, Y. (2005). Azerbaycan Xalg Cumhuriyeti Ensiklopediyası (Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Ansiklopedisi), Lider Neşriyat, (C.2).
• Referans24 Memmedli, M.; Akgüller, H. (2020). Brest Litovsk Barış Antlaşması’nın siyasi sonuçları (Sovyet Rusya ve Osmanlı İmparatorluğu açısından), Belgi Dergisi, 2(20), s.2713-2734. DOI: 10.33431/belgi.745630
• Referans25 Memmedli, Ş.; Tanrıverdi, M. (2008). Kars İslam Şûrâ’sının ilk reisi Borçalı Kepenekçi Emin Ağa, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(2), s.165-180.
• Referans26 Nefisi, S. (1368-1989). Tarih-i İctimai ve Siyasi-yi İran (İran’ın siyasi ve toplumsal tarihi), Bünyad Yayınları (İntişar-ı Bünyad), (C.2).
• Referans27 Nerimanoğlu, M. A. (2013). Ermenistan soyqırımı ve deportasiya siyasetisetinde Naxçıvan, ADPU yayınları, (19).
• Referans28 Sadıqov, S. (1995). Naxçıvan Muxtar Respublikası tarixinden (Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti tarihinden), Azerbaycan Elmler Akademiyası Milli Münasebetler Enstitüsü.
• Referans29 Safarov, R. F. (2002). Batı Azerbaycan: Etno-politik değişikler ve Ermenistan’ın kurulması (1801-1921). İçinde Türkler Ansiklopedisi, Türkiye yayınları, s.167-173.
• Referans30 Şahverdiyev, Z. (2008). Naxçıvan bölgesi XIX-XX asrın evvellerinde, Elm Yayınları.
• Referans31 Sarıahmetbeyoğlu, N. (2006). Azeri-Ermeni ilişkileri (1905-1920), TTK yayınları.
• Referans32 Şopen, İ. (1852). İstoriçeskiy pamyatnik sostoyaniya Armyanskey oblasti v epohu yeya prioyedineniya k Russiyskoy İmperii (Historical monument of the Armenian Oblast at the period of accession to the Russian Empire), Tipografiya imperatorskoy Akademii Nuak.
• Referans33 Şıhaliyev, E. (2016). Ermenilerin Nahçıvan iddiaları ve XX.Yüzyıl başlarında yapılan katliamlarda büyük güçlerin rolü, Ermeni Araştırmaları Dergisi, (53), s.175-192.
• Referans34 Şükürov, Q.; Qafarov, V. (2010). Büyük devletler kıskacında bağımsız Azerbaycan (1918-1920), IQ kültür sanat yayıncılık.
• Referans35 Türk İstiklal Harbi Doğu Cephesi (1919-1921). (1995). Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı yayınları.
• Referans36 Ural, S. (2021), Kafkasya güç mücadelesinde İngiltere’nin Ermenistan Politikası, I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti-Azerbaycan İlişkileri ve Kafkas İslam Ordusu uluslararası sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı yayınları, s.543-580. DOI: 10.52063/978-975-17-4559-4.21.
• Referans37 Verdiyava, H. Y. (2002). İrevan (Erivan) vilayetindeki demografik değişiklikler üzerine. İçinde Türkler Ansiklopedisi. (Çev. Bilgehan Atsız), Türkiye yayınları, (C.19), s.175-179.
• Referans38 Yeşilot, O. (2008). Türkmençay Antlaşması ve sonuçları, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(36), s.187-199.
• Referans39 Yılmaz, S. (2015). Sovyet Birliği sonrası dönemde Nahcivan Özerk Cumhuriyeti (Kayıt No. 421902) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi], YÖK Tez Merkezi.
• Referans40 Yılmaz, F. H.; Şahin, A. (2018). Kentsel yıkımın Bosna ve Filistin örnekleri üzerinden kentkırım kapsamında değerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu Dergisi, 21(1), s.92-106.
• Referans41 Quliyev, C. (2008). Azerbaycan tarixi (Nisan 1920-Haziran 1941). Elm Neşriyat, (6).