Keban ve Ergani Ma‘Âdin-İ Hümâyûn Emini Yeğen Mehmed Efendi’nin Muhallefâtı

Yıl 2022, Sayı: 5, 54 - 87, 30.12.2022

Fadimana Fidan

Öz

Osmanlı Devleti altın, gümüş ve bakır cevherlerinin üretildiği Keban ve Ergani madenlerini 18. yüzyılın son çeyreğinde Ma‘âdin-i Hümâyûn Emâneti adı altında birleştirilerek bir emin tarafından idare edilmesine karar verdi. 1778’de ve 1780-1783 yılları arasında Ma‘âdin-i Hümâyûn eminlerinden biri de Yeğen Mehmed Efendi’ydi. Mehmed Efendi bu görevi sırasında Keban’da ikamet etti. Ölümünden sonra Keban, Ergani ve Tokat’taki malları müsâdere edilerek muhallefât defteri düzenlendi. Muhallefât defterinden Yeğen Mehmed Efendi’nin giyim, ev eşyaları, silah ve binit takımları, maden işlerinin bir yansıması olarak bakır işlemleri ile alacak konusu hakkında bilgi edinilmektedir. Buradan hareketle çalışma Ma‘âdin-i Hümâyûn Emini Yeğen Mehmed Efendi’nin tespit edilen iş hayatı hakkında bilgi vermeye, sahip olduğu eşyalar merkezinde devleti temsil etmede hangi unsurlardan yararlandığı üzerine yorum getirmeye ve bir maden eminini yakından tanımaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Keban, Ergani, Maden, Emin, Muhallefât.

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA);
• Ali Emiri Sultan Abdülhamid I (AE.SABH.I.) 315/21192, 315/21169; 315/21177; 144/9711; 343/23940.
• Bâb-ı Defterî Baş Muhasebe Muhallefat Halifeliği (D.BŞM. MHF.) 71/14; 69/60; 73/46; 64/41.
• Bâb-ı Defterî Baş Muhasebe Muhallefat Kalemi Defterleri (D. BŞM. MHF.d.) 12892; 12894; 12895.
• Cevdet Darphane (C.DRB.) 36/1763; 45/2238; 48/2389; 48/2394; 15/747; 23/1127; 42/2079; 64/3156; 65/3238; 65/3277; 57/2812. / Cevdet Maliye (C.ML.) 88/4027.
• Topkapı Sarayı Arşivi Evrakı (TS.MA.e.) 4/22; 803/43.
• Ağca Diker, Sevgi, Osmanlı Saray Teşkilatında Has Oda, Kitap Yayınevi, İstanbul 2021.
• Alanoğlu, Murat, “18. Yüzyılda Hayırserver Bir Osmanlı Veziri: Hâfız Mustafa Paşa’nın Elazığ ve Malatya Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 48, 2017, s. 123-135.
• Alanoğlu, Murat, “Arapgir Hâfiziye (Ispanakçı) Medreseleri ve Kütüphânesi”, Tarih ve Gelecek Dergisi, 3/3, Aralık 2017, 27-45.
• Alanoğlu, Murat, Erken Modern Dönem Osmanlı Taşrasında Farklılıkların Yönetimi-Palu Hükûmeti (1515-1850), Sonçağ Akademi, Ankara 2022.
• Aslan, Ali, “Osmanlı İmparatorluğu Maden Teşkilatında Serbestiyet Sistemi II”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 47, 1989, s. 64-66.
• Atasoy, Nurhan, “Kaftan”, TDVİA, c. EK-1, Ankara 2020, s. 709-710.
• Aydemir, Hilal, Harput ve Mamuretülaziz Vakfiyeleri Envanteri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2019.
• Aydın-Erünsal, Bilgin-İsmail E., “Tereke Kayıtlarına Göre Osmanlı Medrese Talebelerinin Okuduğu Kitaplar (XVII-XX. Yüzyıllar), Osmanlı Medreseleri Eğitim, Yönetim ve Finans, ed. Fuat Aydın-Mahmut Zengin-Kübra Cevherli-Yunus Kaymaz, Mahya Yayıncılık, İstanbul 2019, s. 93-120.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Edirne Askerî Kassamı’na Âit Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler, III/5-6, 1966, s. 1-479. Başkurt, A. Çağrı, “Pâdişahlara Hediye Edilen Atlar ve Raht Takımları”, Z Kültür Sanat Şehir Mevsimlik Tematik Dergi, 2018/3, s. 294-299.
• Beşirli, Mehmet, “Tokat Bakır Kalhânesi’nde Tasfiye İşlemleri ve İstanbul’a Sevkiyat (1793-1840), Tarih İncelemeleri Dergisi, XIX/1, 2004, s. 9-39.
• Beydilli, Kemal, “Yûsuf Ziyâ Paşa”, TDVİA, c. 44, s. 34-37.
• Bilgin, Arif, “Osmanlı Kültüründe Şerbet”, Toplumsal Tarih, Mayıs 2020, s. 50-57.
• Bilgin, Sabit, Osmanlı Döneminde (1725-1920) Keban Madeni Eminleri ve Keban Kaymakamları, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 2014.
• Bozkurt, Fatih, “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 11/22, 2013, s. 193-229.
• Bozkurt, Nebi, “Kavuk”, TDVİA, c. 25, Ankara 2022, s. 71-72.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk, XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Darphâne-i Âmire, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2013.
• Cezar, Yavuz, “Bir Âyanın Muhallefâtı: Havza ve Köprü Kazaları Âyanı Kör İsmail-oğlu Hüseyin (Müsadere Olayı ve Terekenin İncelenmesi)”, Belleten, XLI/161, 1977, s. 41-78.
• Çağatay, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Hukuku”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2/1, Ankara 1943, s. 117-126.
• Çakar, Enver, “19. Yüzyılda Keban: Demografik Yapı ve Meslekler”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi (FÜHAD), 6/11, 2019, s. 1-31.
• Çelik, Kürşat, “Hafız Mustafa Paşa Vakfiyesi”, Turkish Studies, 9/4, 2014, s. 1261-1272.
• Çelik, Kürşat, “Harputlu Bir Âyan: Çötelizâde Hacı Mehmed Efendi”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi (FÜHAD), 7/14, 2020, s. 95-110.
• Çürük, Cenap, “Çadır”, TDVİA, c. 8, İstanbul 1993, s. 162-164.
• Dingeç, Emine, “18. Yüzyılın İkinci Yarısında Saray Atlarının Binit Takımları”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 12, S. 20, 2011/1, s. 1-20.
• Dingeç, Emine, “Osmanlı Hazinelerinden Bir Fon: Raht Hazinesi”, İkinci İktisat Tarihi Kongresi Bildirileri- 1, 24-25 Haziran 2010 Elazığ, ed. Mustafa Öztürk-Ahmet Aksın, Elazığ 2013, s. 213-230.
• Dingeç, Emine, Osmanlı Sarayında At, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, İstanbul 2020.
• Dohsson, M., XVIII. Yüzyıl Türkiyesinde Örf ve Adetler, çev. Zehran Yüksel, Tercüman 1001 Temel Eser 3, 1980.
• Ekinci, Cansu, Osmanlı Sarayında ve Osmanlı Ümerası Arasında Altın ve Mücevher Kullanımı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli 2019.
• Ertuğ, Zeynep Tarım, “Saray”, TDVİA, c. 36, İstanbul 2009, s. 117-121.
• Fındık, Ebru Fatma, “Ay Işığında Tütün Seremonisi-Osmanlı Kırsalında Tütün Kullanımının Kanıtları: Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları Lüle ve Nargile Buluntuları”, CEDRUS, c. IV, 2016, s. 373-392.
• Gedük, Serkan, “Osmanlı Saray Kültüründe Buhur ve Gülsuyu Geleneği”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık-6, İstanbul 2013, s. 124-141.
• Genç, Mehmet, “17.-19. Yüzyıllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat”, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009, s. 266-293.
• Genç, Mehmet, “Mukataa”, TDVİA, c. 31, Ankara 2020, s. 129-132.
• Gökpınar, Bekir, “Şam Valisi Vezir Topal Yusuf Paşa’nın Muhallefatı (1716), SDÜ. Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 56, 2022, s. 130-150.
• Görünür-Ögel, Lale-Semra, “Osmanlı Kaftanları ile Entarilerinin Farkları ve Kullanışları”, İTÜ Dergisi/b, Sosyal Bilimler, 3/1, 2006, s. 59-68.
• Gürhan-Gürhan, Veysel-Nazife, Osmanlı Taşrasında Zengin Sınıf-Diyarbekirli Zenginler (1750-1800), Phoenix Yayınevi, Ankara 2018.
• Gürsoy, Muhammed Emin; “18. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Bürokrasisinde Görev Yapmış Bazı Emin Ağaların Muhallefatları Üzerinden Bir Değerlendirme”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (İSMUS), IV/2, 2019, s. 23-48.
• Güven, Melek Sarı, “Osmanlı Devleti’nde Madenler, Madencilik ve Madenlerin İşletilmesi” Konularında Yayınlanmış Türkçe Çalışmalar Bibliyografyası (1931-2019)”, Tarihin Peşinde-Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 21, 2019, s. 341-360.
• http://www.lugatim.com/s/%C5%9Firmahi. Erişim tarihi: 01.11.2022.
• Işın, Priscilla Mary, Osmanlı Mutfak İmparatorluğu, Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.
• İnalcık, Halil, “15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtima’i Tarihi Kaynakları”, İktisat Fakültesi Mecmuası, 15, 1954, s. 51-75. İpşirli Argıt, Betül, “Osmanlı İstanbul’unda Giyim Kuşam”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi-Toplum, c. IV, ed. Arif Bilgin, İstanbul 2015, s. 230-246.
• İpşirli, Mehmet, “Hâcegân”, TDVİA, c. 14, İstanbul 1996, s. 430-431.
• Kallek, Cengiz, “Batman”, TDVİA, c. 5, İstanbul 1992, s. 199-200.
• Kallek, Cengiz, “Fetâvâ-yı Ali Efendi”, TDVİA, c. 12, İstanbul 1995, s. 438.
• Kançal-Ferrari, Nicole, “Türk-Osmanlı Saray Literatürü (12.-20. Yüzyıl)”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7/13, 2009, s. 205-240.
• Karaca, Filiz, “Hil‘at”, TDVİA, c. 18, İstanbul 1998, s. 25-27.
• Kılıç, Orhan, “Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”, OTAM, 10/10, Yıl: 1999, s. 119-137.
• Koçu, Reşat Ekrem, Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Doğan Kitap, İstanbul 2015.
• Kul, Eyüp , “1703 Tarihli Bir Rapora Göre Kratova, Köstendil, Üsküp, Trepçe ve Jejene Madenlerinin Islahı”, Belleten, 80/288, 2016, s. 395-410.
• Kul, Eyüp, Alacahisar, Köstendil, Üsküp ve Vulçıtrın Sancaklarında Madencilik (Üsküp Nezareti, Lonik Kuyucuları ve Lonik Bedeli), Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2019.
• Kuzucu, Kemalettin, “Çay”, TDVİA, c. EK-1, Ankara 2020, s. 285-287.
• Kuzucu, Kemalettin, Bin Yılın Çayı-Osmanlı’da Çay ve Çayhane Kültürü, Kapı Yayınları, İstanbul 2012. Mehmet Şeker, “Hil‘at”, TDVİA, c. 18, İstanbul 1998, s. 22-25.
• Murphey, Rhoads, “Mineral Exploitation in the Ottoman Empire”, The Encyclopaedia of İslam, vol: 5, Leiden 1986, s. 973-985.
• Neumann, Christoph K., “Birey Olmanın Alameti Olarak Tüketim Kalıpları: 18. Yüzyıl Osmanlı Meta Evreninden Örnek Vakalar”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 8/248, 2009, s. 7-47.
• Onuk, Taciser, Osmanlı Çadır Sanatı (XVII-XIX. yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1998.
• Öcal, Yaşar, “Çaparzade (Çapanoğlu) Süleyman Bey’in İdaresindeki Maden İşletmeleri”, I. Uluslararası Bozok Sempozyumu Bildiri Kitabı, c. I, 05-07 Mayıs 2016, ed. Kadir Özköse, Bozok Üniversite Yayınları, Yozgat 2016, s. 374-391.
• Öğün, Tuncay, “Müsâdere”, TDVİA, c. 32, İstanbul 2006, s. 67-68.
• Özcan, Tahsin, “Muhallefât”, TDVİA, c. 30, Ankara 2020, s. 405-406.
• Özdemir, Fatih, 17. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Istabl-ı Âmire (Has Ahûr) Teşkilatı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2021.
• Özenç, Ali, 18. Yüzyıl Diyarbekir Şer’iyye Sicillerine Göre Din, Gelenek ve Törelerin Kavşağında Osmanlı Âmid Ailesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2016.
• Özkaya- Akyıldız, Yücel-Ali, “Muhassıl”, TDVİA, c. 31, Ankara 2020, s. 18-20.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993.
• Reindl-Kiel, Hedda, “Osmanlı Yöneticileri, Lüks Tüketimi ve Hediyeleşme”, İSAM Konuşmaları, haz. Seyfi Kenan, İstanbul 2013, s. 137-151.
• Sabev, Orlin, “Balkanlarda Osmanlı Kitapçılığı: 18. Yüzyılda Bir Sahafın Kitapları”, XV. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, c. IV, III. Kısım, Osmanlı Tarihi-C, 11-15 Eylül 2006, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2010, s. 1809-1855.
• Sahillioğlu, Halil, “Emîn”, TDVİA, c. 11, İstanbul 1995, s. 111-112.
• Sahillioğlu, Halil, “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketinin Yeri (1300-1750)”, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Gelişme Dergisi, Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar Özel Sayısı, 1978, s. 1-37.
• Saka, Erdem, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bakır Madenleri (1453-1789)”, Journal of Universal History Studies (JUHIS), 2/2, 2019, s. 223-238.
• Saka, Erdem, Sultanın Silahları 1520-1566, Kitap Yurdu Doğrudan Yayıncılık, İstanbul 2022.
• Sansar, Neslihan, Yusuf Ziya Paşa (Siyasi ve Askeri Faaliyetleri), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adıyaman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adıyaman 2019.
• Şafakcı, Hamit, Bozkır’da Madencilik (1776-1839), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2013.
• Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Enderun Kitapevi, İstanbul 1989.
• Taş-Erdoğan, Ela-Aslıhan, “Osmanlı Minyatürlerinde Sefer Vasıtaları (16.-18. Yüzyıllar), Art-Sanat, 16, 2021, s. 529-555.
• Telci, Cahit, “Osmanlı Devletinde 18. Yüzyılda Muhallefat ve Müsâdere Süreci”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXII/2, 2007, s. 145-166.
• Tızlak, Fahrettin, Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Yöresinde Madencilik (1775-1850), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1997.
• Tızlak, Fahrettin, “Ma‘adin-i Hümayun Emanetinin Osmanlı İdarî Düzenindeki Yeri (1775-1867)”, XII. Türk Tarih Kongresi (Ayrı Basım), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2000, s. 925-939.
• Tızlak, Fahrettin, “XVIII. Yüzyıl Sonu ile XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Harput Çevresinde Madencilik Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, c. 1, 23-25 Mayıs 2013, Elazığ 2013, s. 349-365.
• Tızlak, Fahrettin, “XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Palu’da Madencilik Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Palu Sempozyumu Bildiriler Kitabı, c. II, 11-13 Ekim 2018 Elazığ, s. 69-88.
• Tomar, Cengiz, “Müsâdere”, TDVİA, C. 32, İstanbul 2006, s. 65-67.
• Tüzen, Adnan, “Gümüşhane Maden Emini Sadullah Efendi’nin Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 49, 2018, s. 85-111.
• Ünal, Mehmet Ali, “Osmanlı İmparatorluğunda Müsadere”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 49, 1987, s. 95-111.
• Ünal, Mehmet Ali, “XVI. Yüzyılda Palu Hükümeti”, XI. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, c. III, 5-9 Eylül 1990, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994, s.1071-1096.
• Yıldırım, Mehmet, “Yusuf Ziya Paşa’nın Tuzağına Düşen Şeyh Hasanlu Aşiretinden Kesilen Altmış Baş”, Munzur Dersim Etnografya Dergisi, S. 40, 2016, https://www.academia.edu/21957825/Yusuf_Ziya_Pa%C5%9Fan%C4%B1n_Tuza%C4%9F%C4%B1na_D%C3%BC%C5%9Fen_%C5%9Eeyh_Hasanlu_A%C5%9Firetinden_Kesilen_Altm%C4%B1%C5%9F_Ba%C5%9F.
• Yıldırım, Selda, Yusuf Ziya Paşa’nın Hayatı ve Yaptırmış Olduğu Eserler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 2018.
• Yıldırım-Aytaç Selda-İsmail, “Yusuf Ziya Paşa’nın Hayatı ve Keban’da Yaptırdığı Konak Hamamı”, Vakıflar Dergisi, 55, 2021, s. 157-170.
• Yüksel, Hasan, Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Madenleri-1776-1794 Tarihli Maden Emini Defteri, Dilek Matbaası, Sivas 1997.