TÜRKLERDE EVREN/KAİNAT ANLAYIŞI VE BUNUN TÜRK KÜLTÜRÜNE VE MERKEZİYETÇİ DEVLET ALGISINA YANSIMALARI

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: Özel Sayı 1, 1 - 11, 01.03.2021

Şeyda Büyükcan Sayılır

Öz

Türklerin kâinat hakkındaki ilk düşünceleri üzerine yapılan araştırmalarda, en eski dönemlerde gök (uçmağ)- yer-su ve yeraltı (tamu) dünyasıyla ilgili hususlar ön plana çıkmaktadır. Burada tabiat kültlerine olan inanç ve atalar kültü dönemiyle ilgili kültür dikkat çekmektedir. Yazılı kültürden önce, kaya tasvirleri ve resim yazıları, yani petroglif, ideogram, piktogram ve tamgalar bu hususla ilgili çalışmalara ışık tutmaktadır. Eski Türk din, inanç ve kültürüyle XI.-XII. Yüzyıllardan sonraki kaynaklar göz önünde tutulmakla beraber, sözkonusu bu dönemler için belge sayılamamaktadır. Türklerin sonradan kabul ettiği milletlerarası dinler, kozmolojik manada Türk kültürüyle ilgili pek çok yeni kavram getirmiştir. Kitabelerden, milletlerarası dinlerin Kök Türk dönemi kitabesinde Budizmin, Uygur dönemi ile ilgili olarak da Maniheizmin Türkler üzerindeki etkileri, gök-yer ve atalar dini çevresine çok erken nüfuz ettiği anlaşılmaktadır. Türklerin başlangıçta evren ile ilgili tasarımları, ikili evren anlayışına (dikotomi) dayanmaktaydı. Yaruk ve Karang yani gök ve yer’in temsil ettiği iki ilkeli sistemde evrenselcilik mevcut olup uygulama ve düşünce yapısında Türklerdeki merkeziyetçi devlet dini ortaya çıktığı görülmektedir. Türk mitolojik anlatımları, efsane, masal ve şaman dualarında Türklerin evren-kainat anlayışına ilişkin pek çok motif karşımıza çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Kozmogonisi, Türk Kozmolojisi, Göktengri, Yer-sub

Kaynakça

• Bayat, F., (2015), Türk Mitolojik Sistemi, Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi, Ötüken Yay.,İstanbul.
• Berkes, N., (2016), Teokrasi ve Laiklik, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Çaycı, A. (2016), “Zaman ve Sanat Bağlamında Çark-ı Felek Motifi”, Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu (8-11 Ekim 2015), Konya, ss. 299-305
• Çetin, Y., (2017), “Türk-İslam Sanatında Gamalı Haç (Svastika) ile Çarkıfelek Motiflerinin Köken ve İkonografik Anlamları Üzerine Bir Değerlendirme”, Social Sciences Studies Journal, Vol:3, Issue: 8, 353-365.
• Çoruhlu, Y., (2017), Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yay., İstanbul.
• Esin, E. (2001), Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Esin, E. (1972), “KÜN-AY” (Ay- Yıldız Motifinin Proto Türk Devrinden Hakanlılara Kadar İkonografisi”, (25-29 Eylül 1970) VII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK Basımevi, Ankara, 313-360.
• Gökbel, A. (2000), Kıpçak Türkleri, Siyasi ve Dini Tarihi, Ötüken Yay., İstanbul.
• Karakaş, S. (2016), “Orhun Abideleri’nde Teokrasi Problemi ve Yabancı Dinlerin Türk Bozkır İdari Anlayışına Etkileri”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi / Journal of Turkish History Researches, Yıl/Vol. 1, Sayı/No. 1 Güz/Fall, ss. 158-199.
• Koca, S. (2003), Türk Kültürünün Temelleri, C.II, Kültür Yay., Ankara.
• Kuban, Doğan, (1999) Batıya Göçün Sanatsal Evreleri; Anadolu’dan Önce Türklerin Sanat Ortaklıklar, 1. Baskı, Cem Yayınevi, İstanbul.
• Kuban, Doğan, (2002). Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, İstanbul.
• Kurtoğlu, F. (1992), Türk Bayrağı ve Ay Yıldız, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Ögel, B., (1994), Türk Mitolojisi II, İstanbul
• Ögel, B., (2002), Türk Mitolojisi, Türk tarih Kurumu, C. II. Ankara.
• Parlak, T., (2007), Tur-An Yolunda Aral’ın Sırları, Ankara: Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları.
• Radloff, W., (2008), Türklük ve Şamanlık, Örgün Yay., İstanbul.
• Şen, Emre ve Gürpınar Fatma. “Farklı Kültürlerde Güneş Sembolü”. Ulakbilge, 43 (2019 Aralık): s. 985-1008.
• Tezcan, M. (2007), “Paraların Işığında Türk ve İran Kavimlerinde Ay-Yıldız/Güneş Motifi ve Türk Kültürü İçin İran Araştırmalarının Önemi” , 38. Icanas (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) Bildiriler, 6 ss.3091-3114
• Uraz, M., (1992), Türk Mitolojisi, İstanbul.