Osmanlıda Hat sanatını Zirveye Çıkaran Eğitim Yöntemi: Meşk ve İcazet Geleneği

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 3, 53 - 77, 30.08.2018

Mehmet Memiş

Öz

Türk-İslam sanatları içinde önemli bir yere sahip
olan ‘hat sanatı’ Arap alfabesiyle
yazılan güzel yazıları ifade etmektedir. Sanatkârına da ‘hattat’ denir. Bu sanat dalı tarihi gelişimini İslam Dininin
kutsal kitabı Kur’an-ı Kerim üzerinde göstermiştir. Ancak geçmişte olduğu gibi
günümüzde yalnız Arapça değil Türkçe, Farsça gibi bu alfabenin kullanıldığı
başka lisanlarda da eserler verilmektedir. Dünyanın en gelişmiş müzelerinde çok
değerli örnekleri bulunan hat sanatının İslam ülkeleri dışında da sevenleri ve
takipçileri gün geçtikçe çoğalmaktadır.

Hat sanatının geçmişten gelen köklü bir eğitim
geleneği vardır. Günümüze ulaşan belgeler Osmanlı döneminde hat eğitiminin
belli bir düzen ve disiplin içinde, titizlikle yürütüldüğünü göstermektedir. Bu
sanat dalında Osmanlının İslam ülkeleri arasında öne çıkmasında uygulanan bu eğitim
yönteminin etkili olduğu muhakkaktır. Temelde usta-çırak ilişkisine dayanan bu
yöntemde meşk usulü takip edilmiştir. Meşk,
talebenin örnek alarak çalışması için hocasının ders olarak yazdığı numune
anlamına gelir. Onu örnek alarak yapılan çalışmaya da meşk etmek denir. Talebe verilen dersi çalışarak hocasına gösterir.
Hocası da hatalı bulduğu harf veya kelimelerin hemen altına, ölçülerini ve
kaidelerini göstererek doğru şekillerini yazar. Talebe hocasının tavsiyeleri
doğrultusunda aynı bölümü tekrar çalışıp yazarak bir sonraki derse getirir.
İstenilen seviyeye gelene kadar bu böyle devam eder. Gereken aşamaları
başarıyla tamamlayan talebe icazet almaya hak kazanır. Usule göre hocası
tarafından kendisine icâzet verilir. İcâzetnâme ise ilimde ve yazıda tahsilini bitirenlere verilen yeterlilik belgesi
anlamında kullanılan bir tabirdir. Bu belgeyi alan bir hattat yazacağı yazılara
‘ketebe’ (imza) koyma yetkisini
kazanmış olur. Osmanlı geleneğinde icazeti olmayan hattatın yazılarının altına
imza atması usule aykırı sayılmıştır. Böylece icazet uygulaması, bir nevi hat
sanatının kalite kontrol mekanizması işlevini görmüş, sanat seviyesinin
yükselmesinde etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler

hat sanatı, Osmanlı hat sanatı, hat sanatı eğitimi, meşk usulü, icazet.

Kaynakça

• BİLEN, Yusuf (2010). “Hat Sanatı Eğitim ve Öğretiminde Hoca-Talebe Münasebeti”, EKEV Akademi Dergisi, sayı: 44, s. 127-136.
• DEMİRAYAK, Kenan (2001). “Kasîdetü’l-Bürde”, DİA. c. XXIV, s. 566-568.
• DERMAN, M. Uğur (1992). İslam Kültür Mirasında Hat Sanatı, İstanbul: IRCICA.
• DERMAN, M. Uğur (1997). “Hattat”, DİA. c. XVI, s. 493-499.
• DERMAN, M. Uğur (2002). S. Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler, İstanbul: Akbank Yayınları.
• DERMAN, M. Uğur (Trans. Irvin Cemil Schick) (2009). Eternal Letters From the Abdul Rahman Al Owais Collection of Islamic Calligraphy, Sharjah-UAE.
• DERMAN, M. Uğur (2014). Harflerin Aşk - Kerem Kıyak ve Mustafa Balcı Koleksiyonlarından, İstanbul: Korpus Yayıncılık.
• KAYA, Mahmut (2001). “Kasîdetü’l-Bürde”, DİA. c. XXIV, s. 568-569.
• MEMİŞ, Mehmet (2017). Son Dönem Osmanlı Hattatlarından Hasan Rıza Efendi ve Oğlu Ahmed Süreyya Bey. (Ed) M. B. Aydın- R. Aydın, Osmanlı’da Mimari, Sanat ve Yemek Kültürü: 171-201. İstanbul: Mahya.
• SAFVET, Nabil F. (1379/2000). Hüner-i Kalem, c.5, Tahran: Neşr-i Kareng.
• SCHİCK, İrvin Cemil (2017). “İslamî Kitap San’atlarında Standartlaşma: Usta-Çırak İlişkisi ve İcazet Geleneği”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, XLIX, s. 287-322.
• SERİN, Muhittin (2004). “Meşk”, DİA. c. XXIX, s. 372-374.
• SERİN, Muhittin (2010). Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, Kubbealtı Yayını, İstanbul.
• TÜFEKÇİOĞLU, Abdülhamit (1994). İstanbul Kütüphanelerinde Hat Sanatı İle İlgili Yazma Eserler ve Seyyid Ahmed el-Vehbî’nin Risâle-i Esrâr-ı Hatt’ı. Marmara Ü. SBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.
• ÜNVER, A. Süheyl, Süleymaniye Kütüphanesi, Dr. A. Süheyl Ünver Arşivi, Hasan Rıza Efendi Dosyası, nr.27.
• YILMAZ, Abdülkadir (1999). “İbn Bevvâb’ın Kaside-i Raiyye Tercümesi”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 14, ss. 219-223, Erzurum.