Toplumsal Hafıza ve Tarihi Yapıların Müze Olarak Yeniden İşlevlendirilmesi: Ayvalık Rahmi M. Koç Müzesi Örneği

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 61 - 84, 30.06.2023

Hande Tatoğlu

https://doi.org/10.58620/fbujoss.1257652

Cited By: 1

Öz

Bu çalışma, tarihi yapıların işlevinin değişmesi durumunda, toplumsal hafızanın sürekliliğinin de bundan etkileneceği iddiası üzerine kuruludur. Özgün işlevi değiştirilen tarihi yapıların çoğunlukla müzeye dönüştürülerek korunmasından hareketle hem hafızanın mekân ile ilişkisi hem de müzelerin ideolojik işlevi irdelenecektir. Çalışmanın ikinci bölümünde, Türkiye’nin Batı Anadolu Bölgesi’nde yer alan Balıkesir’in Ayvalık ilçesindeki Alibey/Cunda Adası’nda, Türkiye ile Yunanistan arasındaki zorunlu nüfus mübadelesi sonrasında cemaatini ve özgün işlevini yitirmiş olan Taksiyarhis Kilisesi’nin nasıl korunduğu değerlendirilecektir. Bu çalışma açısından, Alibey/Cunda Adası’nın önemi, adanın 1923 yılında imzalanan Lozan Barış Anlaşması sonucunda gerçekleşen mübadeleyle yepyeni bir sosyokültürel kimlik kazanmış olmasına rağmen hafıza katmanlarının büyük oranda izlenebildiği tarihi mimari dokusuyla öne çıkan turizm merkezlerinden biri olmasıdır. 2014 yılından itibaren Ayvalık’ın ilk özel müzesine dönüştürülen Taksiyarhis Kilisesi, Alibey/Cunda Adası’nda eskiden yaşamış olan Rum Ortodoks cemaatinden kalma en önemli kilisedir. Tarihi yapıları turizme kaynak oluşturma önceliğiyle müzeye dönüştürmenin hem bu yapıların birer tüketim nesnesi haline gelmesine hem de çağdaş müzecilik kriterlerinin göz ardı edilmesine sebep olabileceği, bu çalışmada değerlendirilecek konular arasındadır. Çalışmanın amacı ise Alibey/Cunda Adası’ndaki Taksiyarhis Kilisesi’nin Rahmi M. Koç Müzesi’ne dönüştürülmesinin kolektif/toplumsal hafızaya etkisini sorgulayarak; tarihi yapılar, müzecilik ve toplumsal hafıza kavramlarının birbirleriyle ilişkisine dikkat çekmektir.

Anahtar Kelimeler

Kolektif/Toplumsal Hafıza, Hafıza Mekânları, Tarihi Yapıların Yeniden İşlevlendirilmesi, Taksiyarhis Kilisesi, Ayvalık Rahmi M. Koç Müzesi

Social Memory and Refunctioning Historical Building into a Museum: Example of Ayvalık RahmI M. Koc Museum

Öz

This study is based on the claim that if the function of historical buildings is changed, the continuity of social memory will also be affected. Since historical buildings whose original function has been changed are mostly preserved by being turned into museums, this study analyzes the ideological function of these museums and the relationship between memory and space. The second part of the study evaluates the preservation of the Taksiyarhis Church on Alibey/Cunda Island in the Ayvalık district of Balıkesir, located in the Western Anatolia Region of Turkey, which lost its original function after the forced population exchange between Turkey and Greece that took place as a result of the Lausanne Peace Treaty signed in 1923. In terms of this study, the importance of Alibey/Cunda Island is that it is one of the prominent tourism centers of the region yet the layers of memory in its historical architectural texture can still be traced to a great extent even though the island gained a new sociocultural identity with the population exchange. The Taksiyarhis Church is the most important church remaining from the Greek Orthodox community that used to live on Alibey/Cunda Island. In 2014, it was transformed into Ayvalık's first private museum. Among the issues evaluated in this study is the fact that converting historical buildings into museums with the aim of creating tourism resources may cause these buildings to become objects of consumption while ignoring the criteria of contemporary museology. The aim of the study is to draw attention to the relationship among the concepts of historical buildings, museology, and social memory by questioning the impact on collective/social memory caused by the transformation of the Taksiyarhis Church into the Rahmi M. Koç Museum.

Anahtar Kelimeler

Collective/Social Memory, Sites of Memory, Refunctioning-Historical Buildings, Taxsiarchis Church, Ayvalik Rahmi M. Koc Museum

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (2009). Tarihi çevre koruma ve restorasyon. İstanbul: Yem Yayınları.
• Akan, A. (2020). Alibey (Cunda) Adası Taksiyarhis Kilisesi. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Akın, B. (2005). Kentli Ayvalık. İstanbul: Graphis Matbaa.
• Aktuğ, E. (2014). Taksiyarhis Kilisesi ve Despot Evi. Yeni Asır. https://www.yeniasir.com.tr/yazarlar/elif-aktug/2014/10/21/taksiyarhis-kilisesi-ve-despot-evi Erişim tarihi: 18.02.2023
• Artun, A. (2006). Tarih sahneleri: Sanat müzeleri 1: Müze ve modernlik, İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Altınoluk, Ü. ve Yenice Karadayı, T. (2019). New uses for old buildings: the case of ‘Soğukçeşme’ street, İstanbul, Turkey. International Journal of Architecture & Planning, 7 (1), 314-329. DOI: 10.15320/ICONARP.2019.77
• Arıkan, Z. (1988). 1821 Ayvalık isyanı. Belleten, 52 (203), 571-600. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/64220/973977
• Arıkan, Z. (2011). 1909 "Ayvalık Hadisesi". Belleten, 75 (272), 159-190. DOI: 10.37879/belleten.2011.159
• Atagök, T. (2013). Müzecilikte arayışlar. Sanat-Tarih-Mimarlık Dergisi, 11, 11-18.
• Atilla, N. & Öztüre, N. (2005). Adabeyi: Dünden bugüne adım adım Ayvalık, İzmir: Öztüre A.Ş. Kültür Yayını.
• Ay, Kader. (Ed.), (2014). Anıtsal bir binanın yeniden hayat buluşu: Ayvalık Alibey (Cunda) Adası Taksiyarhis (baş melekler Cebrail ve Mikail) kilise binası. İstanbul: Rahmi M. Koç Müzesi Yayınevi.
• Ayışığı Cunda’da yeniden doğdu. (2012). Arkitera. https://www.arkitera.com/haber/ayisigi-cundada- yeniden-dogdu/ Erişim tarihi: 05.04.2023
• Ayvalık’ta Suzan Sabancı hakkında suç duyurusu. (2012). Yeşil Gazete. https://yesilgazete.org/ayvalikta-suzan-sabanci-hakkinda-suc-duyurusu/ Erişim tarihi: 05.04.2023
• Balta, E. ve Mihailaris, B. (2018). The rebuilding of Moschonisi following its devastation in 1821. O. Kolbaş ve O. Üçer (Ed.). Âb-ı hayât’ı aramak Gönül Tekin’e armağan içinde, 621-688. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Bayraktar, B. (2002). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ayvalık tarihi, Ankara: Kabalcı Yayınları.
• Bayraktar, B. (2022). Osmanlı İmparatorluğu’nun başkalaşım sürecinde Ayvalık şehri. B. A. Akbüber (Ed.), Ayvalık tarihi üzerine akademik çalışmalar seçkisi içinde, 111-129. Balıkesir: Ayvada Yayıncılık.
• Beksaç, E. (2000). Balıkesir ili Ayvalık-Gömeç ilçelerinde pre- ve protohistorik yerleşmeler yüzey araştırması. XVII. araştırma sonuçları, Cilt: 1, 115-126.
• Boyer, M. C. (1996). The city of collective memory: Its historical ımagery and architectural entertainments. Londra: MIT Press.
• “Bugün Dersler Müzede” projesi büyüyor. (2019). Mahalli Gündem. https://www.mahalligundem.com/bugun-dersler-muzede-projesi-buyuyor/23182/ Erişim tarihi: 18.02.2023
• Clark, B. (2008). İki kere yabancı: Kitlesel insan ihracı modern Türkiye ve Yunanistan’ı nasıl biçimlendirdi?. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Compagnie de Jésus. (1819). Lettres édifiantes et curieuses, écrites des missions étrangères: Mémoires du Levant. Fransa: J. Vernarel. Cunda’daki Rahmi M. Koç Müzesi’nde hedef 1 milyon ziyaretçi. (2018). TRT Haber. https://www.trthaber.com/haber/kultur-sanat/cundadaki-rahmi-mkoc-muzesinde-hedef-1-milyon- ziyaretci-382904.html Erişim tarihi: 18.02.2023
• ÇEKÜL Vakfı, Koruma bilincinin gelişim süreci. (2010). İstanbul: Stil Matbaacılık.
• Deniz, A., Özgür, E.M. ve Öksüz, M. (2018). Dini mekânların toplumsal hafızaya etkileri: İstanbul Aya Panteleymon Ortodoks Kilisesi örneği. International Journal of Geography and Geography Education, 39, 171-188.
• Drakos, E. I. (1895a). Τα Μικρασιανά ή αι Εκατόνησοι τανυν Μοσχονήσια. Vol 1. Γενική πραγματεία περί Εκατονήσων τανυν Μοσχονησίων. Atina.
• Drakos, E. I. (1895b). Τα Μικρασιανά ή αι Εκατόνησοι τανυν Μοσχονήσια. Vol 2. Μικρασιανά ή ιστορία των Μοσχονησίων υπό έποψιν εκκλησιαστικήν. Atina.
• Eco, U. (2012). Günlük yaşamdan sanata. (K. Atakay, Çev.) İstanbul: Can Yayınları.
• Erdem, Ö., Özakın, R. & Yergün, U. (2007). Ayvalık (Balıkesir) Alibey/Cunda Adası kentsel mimarlık envanteri 2005-2006. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, (6), 77-97. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tubaked/issue/57276/810136
• Erim, H. (1948). Ayvalık tarihi. (M. Uygur, Çev.) Ankara: Güney Matbaacılık.
• Halbwachs, M. (2016). Hafızanın toplumsal çerçeveleri. (B. Uçar, Çev.). İstanbul: Heretik Yayınları.
• Huyssen, H. (1999). Alacakaranlık anıları: Bellek yitimi kültüründe zamanı belirlemek. (K. Atakay Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• ICOM (https://icom.museum/en/).
• Kafadar, C. (2017). Kendine ait bir Roma. İstanbul: Metis Yayınları.
• Köken, T. (2017). Ayvalık Çanı-Çanın Yolculuğu. Ayda Bir Ayvalık Dergisi, (34), 2-8. https://www.academia.edu/37038356/Ayval%C4%B1k_%C3%87an%C4%B1_I_pdf Erişim tarihi: 18.02.2023
• Karaiskaki, S. (1973). Μοσχονήσια. Το γεμάτο γοητεία μικροσκοπικό Αρχιπέλαγος της Αιολίδας. Η πατρίδα μου. Atina.
• Küçük, M. (2022). Müze. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Lefebvre, H. (1998). Modern dünyada gündelik hayat. (I. Gürbüz, Çev.) İstanbul: Metis Yayınları. Lord, B. & Lord, D. G. 2001. The manual of museum management. New York: Rowman Altamira.
• Madran, B. (1999). Müze türleri. T. Atagök (Ed.). Yeniden müzeciliği düşünmek içinde, 3-19. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzecilik Anabilim Dalı.
• Mağmumi, Ş. (2002). Bir Osmanlı doktorunun anıları: Yüzyıl önce Anadolu ve Suriye. İstanbul: Büke Yayınları.
• Mısırlısoy, D. & Günçe, K. (2016). Assessment of the adaptive reuse of castles as museums: case of Cyprus. International Journal of Sustainable Development and Planning, 11(2), 147-159. 10.2495/SDP-V11-N2-147-159
• Milliyet’in barış elçileri. (2001). Milliyet. https://www.milliyet.com.tr/pembenar/milliyet-in-baris-elcileri- 5218229 Erişim tarihi: 18.02.2023
• Nora, P. (1989). Between memory and history: les lieux de mémoire. Representations, 26, 7–24. https://doi.org/10.2307/2928520
• Nora, P. (2006). Hafıza mekânları. (M. E. Özcan, Çev.) Ankara: Dost Kitabevi. Piri Reis, Kitab-ı Bahriye, I-IV. (1988). (E. Z. Ökte, Ed.) İstanbul: The Historical Research Foundation Istanbul Research Center.
• Psarros, D. E. (2004). Ayvalık’ın (Kydonies) kent tarihi. Ege’nin İki Yakası-I Ayvalık Kent Tarihi Çalışmaları Sempozyumu, Ayvalık: Basılmamış Bildiri Kitabı, 1-9.
• Psarros, D. E. (2017). Το Αϊβαλί και η Μικρασιατική Αιολίδα. MIET.
• Rahmi M. Koç Müzeleri (http://www.rmk-museum.org.tr/cunda-taksiyarhis-rahmi-koc- muzesi/hakkimizda/rahmi-m-koc-muzeleri).
• Ralli, V. (2011). Πατρίδα aξέχαστη Μικρά Ασία. Ακρίτας.
• Ricoeur, P. (2012). Hafıza, tarih, unutuş. (M. E. Özcan, Çev.) İstanbul: Metis Yayınları. Rossi, A. (2006). Şehrin mimarisi. İstanbul: Kanat Kitap.
• Russell, N. (2006). Collective memory before and after Halbwachs. The French Review, 79 (4), 792- 804.
• Saban, D. (2010). Ayvalık’ta camiye dönüştürülmüş üç XIX. yüzyıl kilisesi. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
• Sabancı ile yeniden doğan Ayışığı Manastırı, Kuzey Ege’nin reklamını yapacak. (2012). Vatan. https://www.gazetevatan.com/yazarlar/ercan-inan/sabanci-ile-yeniden-dogan-ayisigi-manastiri-kuzey- ege-nin-reklamini-yapacak-443625 Erişim tarihi: 05.04.2023
• Sağlam, H. S. (2021). Ayvalık Cunda Adası'ndaki Panagia (Koimesis Theotokou) ve Agios Panteleimon Kiliselerinin mimari tarihi ve mekânsal dönüşümü. Turkish Studies, 16(3), 989-1017. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.50683
• Savaş, A. (2010). House museum: A new function for old buildings. Journal of the Faculty of Architecture, 27 (1), 139-160.
• Savaş, A. (2005). Arzulanan nesneler: Müze, nesne ve hafıza arasında sıkışan mekâna dair. Voyvoda Caddesi Toplantıları 2004-2005, SALT Research.
• Shaw, M. K. W. (2015). Osmanlı müzeciliği: Müzeler, arkeoloji ve tarihin görselleştirilmesi. (E. Soğancılar, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
• Suda, Z. E. (2017). Büyük savaşın hafıza mekânları: Çanakkale-Gelibolu ve Alsace Lorraine cepheleri. İstanbul: Yazılama Yayınevi.
• Şahin Güçhan, N. (2008). Tracing the memoir of Dr. Serafeddin Magmumi for the urban memory of Ayvalik. METU Journal of the Faculty of Architecture, 25 (1), 53-80.
• Tekeli, İ. (1988). Kentsel korumada değişik yaklaşımlar üzerine düşünceler. Şehir, 11, 19-22.
• Tekin, Ş. (2001). Cunda Belediyesi’nin ilk mührünün yeniden okunuşu, Cunda Adası’nın adları. Tarih ve Toplum, 217, 43-50.
• Terzibaşoğlu, Y. (2001). Landlords, refugees, and nomads: Struggles for land around late-nineteenth- century Ayvalik. New Perspectives on Turkey, 24, 51-82.
• Texier, C. (2002). Küçük Asya: Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi. (A. Suat, Çev.) Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı.
• Toynbee, A. (1970). The Western question in Greece and Turkey, A study in the contact of civilisations. New York: Houghton Mifflin Company.
• Turan, G. (2008). Mübadelede Ayvalık. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Urry, J. (1999). Mekânları tüketmek. (Öğdül, G. R. Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Yücel, D. (2012). Yeni medya sanatı ve yeni müze. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi. Yorulmaz, A. (2005). Ayvalık’ı gezerken. İstanbul: Dünya Yayıncılık.
• Yorulmaz, A. (2007). Ayvalık’tan Cunda’dan. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Görsel Kaynakça
• Şekil 1 ve 2. Taksiyarhis Kilisesi’nin restorasyon öncesinde dışarıdan görüntüsü (Anıtsal bir binanın yeniden hayat buluşu, 2014).
• Şekil 3. Agios Ioannis Şapeli’nin restorasyon sonrası görüntüsü, https://cundarehberim.com/tarihi- eserler/ (Erişim tarihi: 12.04.2023)
• Şekil 4. Ayışığı Manastırı’nın restorasyon sonrası görüntüsü, https://www.mimarizm.com/mimari- projeler/restorasyon-ve-yenileme/ayisigi-manastiri_113084 (Erişim tarihi: 12.04.2023)
• Şekil 5. Ayvalık’taki Taksiyarhis Anıt Müzesi’nin restorasyon sonrası dış cephe görüntüsü, https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/balikesir/gezilecekyer/taksiyarhis-kilisesi (Erişim tarihi: 12.04.2023)
• Şekil 6. Taksiyarhis Anıt Müzesi’nin restorasyon sonrası iç mekân görüntüsü, https://muze.gov.tr/muze-detay?sectionId=TAM01&distId=MRK (Erişim tarihi: 12.04.2023)
• Şekil 7. Alibey/Cunda Adası'ndaki Taksiyarhis Kilisesi’nin 2002 yılındaki görüntüsü, https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/201309 (Erişim tarihi: 12.04.2023)
• Şekil 8. Restorasyon öncesi Alibey/Cunda Adası’ndaki Taksiyarhis Kilisesi ve Zehra Başbuğ, https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/6460 (Erişim tarihi: 12.04.2023)
• Şekil 9. Alibey/Cunda Adası’ndaki Taksiyarhis Kilisesi’nin restorasyon sonrası dış cephe görüntüsü, https://www.turkiyenintarihieserleri.com/?oku=3810 (Erişim tarihi: 12.04.2023)
• Şekil 10 Ayvalık Rahmi M. Koç Müzesi girişinde bulunan künye (Yazara aittir). Şekil 11. “Taksiyarhis Kilise Binası Tarihçesi” başlıklı bilgi panosu (Yazara aittir).
• Şekil 12. Ayvalık Rahmi M. Koç Müzesi iç mekân, https://ansiklopedi.vkv.org.tr/Kategoriler/Kurumlar/Koc-Ailesi-Vakiflari/Ayvalik-Rahmi-M-Koc-Muzesi (Erişim tarihi: 12.04.2023)
• Şekil 13. Ayvalık Rahmi M. Koç Müzesi’nde oyuncak bebekler (Yazara aittir).
• Şekil 14 ve 15. Ayvalık Rahmi M. Koç Müzesi’nin bahçesinde mezar taşı ve bilgi metni (Yazara aittir).