Kazak, Türkmen ve Kıbrıs Türklerinin Halk İnançları ile Gelenekleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme

Yıl 2020, , 297 - 316, 03.05.2020

Mustafa Yeniasır Burak Gökbulut , Adem Öger

https://doi.org/10.22559/folklor.1150

Öz

İnanç olgusu en eski devirlerden günümüze kadar insanların temel sosyal ihtiyaçla-
rından biri olmuş ve tarih boyunca milletlerin kültürlerinin şekillenmesinde önemli
bir rol oynamıştır. Türk kültür atlasının oluşumunda da çeşitli dinlerin, inançların
ve inanç sistemlerinin etkisi olmuştur. Sözgelimi en eski çağlarda etkisini gösteren
animizm, totemizm, daha sonraları Şamanizm, Gök Tanrıcılık ve en sonda da Müs-
lümanlık kültürün şekillenmesinde önemli bir rol oynamış ve halk inançlarının
temellerini oluşturmuştur. Çalışmanın araştırma alanı olarak belirlenen Kazakistan,
Türkmenistan ve Kuzey Kıbrıs’ta da özellikle animizm, totemizm, Şamanizm, Gök
Tanrıcılık ve Müslümanlığın halk inançlarına kaynaklık ettiği söylenebilir. Maka-
lede her üç bölgenin halk inançları söz konusu çerçevede araştırılıp tespit edilme-
ye çalışılmıştır. İnanç ve âdetlerin tespitinde öncelikle literatür taraması yapılmış,
veriler doküman analizi tekniğiyle toplanmış ve tespit edilen verilerin doğrulan-
masında kaynak kişilerle karşılıklı görüşmeler yapılmıştır. Karşılıklı görüşmelerde
kaynaklarda tespit edilen inançların halen geçerliliğini koruyup korumadığı sorgu-
lanmış ve sonuçlar çalışmada belirtilmiştir. Çalışmanın amacı Kazak, Türkmen ve
Kıbrıs Türklerinin halk inançlarını karşılaştırmak, bunların benzerlik ve farklılık-
larını belirlemek ve bu inançları yorumlamaktır. Bu amaçtan yola çıkılarak yapılan
incelemede Kazakistan ve Türkmenistan’da halk inançları ve âdetlerin birçoğunun
halen yaygın olarak toplum hayatında etkisini sürdürdüğü, Kıbrıs Türklerinde ise
bunların uygulanmasında zayıflamalar ve kaybolmalar olduğu belirlenmiştir. İnce-
lemeler sonucunda inançların temelinde ağırlıklı olarak Türklerin inanmış olduğu
eski dinler, inanç sistemleri ve İslamiyet’in bulunduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kazak Türkleri, Türkmen Türkleri

Kaynakça

• Akarsu, B. (1988). Felsefe terimleri sözlüğü. İstanbul: İnkılap.
• Arslan, A., Çelikkaya, Ş. ve Taşbaşı, A. (2016). Türk kültürü bağlamında Ağrı ili alkarısı inanmaları. Milli Eğitim Dergisi, S. 45 (212), ss. 201-210.
• Atasoy, A. (2011). Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin nüfus coğrafyası/Population geography of Turkish Republic of Northern Cyprus. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 8(15), ss. 29-62.
• Bağışkan, T. (1997a). Çocuk yaşatmayan kadınlarla ilgili inançlar ve sağaltma uygulamaları. K. Kanol. (Haz.) Halkbilimi Sempozyumları II, Lefkoşa: KKTC. Milli Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor Bakanlığı, ss. 33-110.
• Bağışkan, T. (1997b). Karşılaştırma yöntemiyle Kıbrıslı Tük ve Rumlarda ortak inanç ve uygulamalar. K. Kanol (Haz.) Halkbilimi Sempozyumları II, Lefkoşa: KKTC. Milli Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor Bakanlığı, ss. 165-193.
• Bayat, F. (2006). Ana hatlarıyla Türk şamanlığı. İstanbul: Ötüken.
• Bilgin, V. (2005). Gelenek ve din: Türkmenistan’ın dinî hayatında geleneğin rolü. Marife Dini Araştırmalar Dergisi, S. (2), ss. 101-124.
• Bozkurt, İ. & Arnaut, F. (2006). Yeniboğaziçi halk kültürü. Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversites. Bozkurt, Ö. D., Hadimli, A. ve Sevil, Ü. (2014). Günümüzde lohusalıkta devam eden albasması ve kırklama uygulamaları. Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, S. 30 (1), ss. 111-126.
• Bulun, O. (2004). Bölgesel rivayetler inanç ve âdetlerimiz. Lefkoşa: Kansoy.
• Çeltikci, O. (2009). Türk dünyası kültüründe doğum üzerine ortak uygulamalar. Journal of Azerbaijani Studies, ss. 511-521.
• Çetindağ, G. (2007). Kazak Türklerinde evlenme geleneğine bağlı olarak gerçekleştirilen hediye alışverişi üzerine bir inceleme. Milli Folklor, S. 19 (76), ss. 218-231.
• Çıblak, N. (2004). Halk kültüründe nazar, nazarlık inancı ve bunlara bağlı uygulamalar. Türklük Bilimi Araştırmaları, S. (15), ss. 103-125.
• Çobanoğlu, Ö. (1998). Adalar Türklüğü folkloru: Kıbrıs ile Midilli, Girit, Sakız, İstanköy ve Rodos Türklerinin folklorundaki yapısal ve işlevsel ortaklıklar üzerine tespitler. Birinci Uluslararası Kıbrıs ve Balkanlar Türk Edebiyatları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi, ss. 101-114.
• Dikici, M. (2005). Türklerde inançlar ve din. Ankara: Akçağ.
• Dinç, A., ve Çakır, R. (2008). Türkmen kültürü ve Türkmenlerin sosyo-iktisadi düşüncesi. İstanbul: Ayrıkotu.
• Duvarcı, A. (2000). Türklerde tabiat üstü varlıklar ve bunlarla ilgili kabuller, inanmalar, uygulamalar. Bilig, S. (32), ss. 125-144.
• Düzgün, Ü. K. (2015). Türk mitolojisinde ateş kültü. Türk mitolojisine giriş, ss. 147-160. Ankara: Gazi.
• Ekici, M. (2004). Halk bilgisi (Folklor): Derleme ve inceleme yöntemleri. Ankara: Geleneksel.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm. İ. Birkan (Çev.). Ankara: İmge.
• Gökçimen, A. (2010). Türkmen Irımları (Halk inanışları) ve işlevleri. Milli Folklor, S. 22(87), ss. 148-158.
• İnan, A. (1991). Makaleler ve incelemeler II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kalafat, Y. (1999). Kazakistan’daki Türk halk inançları. Milli Folklor, S. 11 (41), ss. 66-71.
• Kalafat, Y. (2000). Baksilik ve Kazakistan’da Türk halk inançları. Türk Kültürü-Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, XXXVIII (441), ss. 49-55.
• Kalafat Y. (2014). Esrarı ve Bektik Türkmenlerinde hayvanlarla ilgili halk inançları. Kültür Evreni Dergisi, S. 6 (21), ss. 79-93.
• Kapağan, E., ve Bacaklı, Y. (2017). Kazak Türklerinde terbiye edici bir unsur olarak alkış ve batalar. Itobiad: Journal of the Human&Social Science Researches, S. 6 (2), ss. 731-740.
• Kaplan, H. (2017). Dini İnanç, dini tasavvur, şüphe ve inançsızlık. Din psikolojisi. H. Apaydın (Ed.). ss. 65- 88. İstanbul: Lisans.
• Koca, S. K. (2017). Türk kültürünün gelecek kuşaklara aktarılmasında sembollerin önemi (Doğum geçiş dönemi örneği). Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, S. 1(11), ss. 530-554.
• Mear, H. (1992). Kıbrıs Türk toplumunda doğum evlenme ve ölüm ile ilgili adet ve inanışlar. KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı. 22. Kitap.
• Mehmet, A. (2001). Türk halk geleneğindeki doğum sonrası uygulamalara bir örnek: ‘Tuzlama’. Milli Folklor, S. 13 (52), ss. 93-100.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar). C. II. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu.
• Peler, G. Y. A (2013). Doğumla ilgili bazı âdetler bağlamında Kıbrıs Türklerinin etnik kökeni üzerine düşünceler. Turkish Studies-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S. 8, ss. 2041- 2052.
• Rustemov, M. (1997). Kazak halk kültürü ve edebiyatından örnekler. V. Türk (Çev.). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. (4).
• Sarı, E. (2016). Efsane yaratıklar: Nefes kesen efsaneler. Antalya: Nokta.
• Schimmel, A. (2000). Sayıların gizemi. M. Küpüşoğlu (Çev.). İstanbul: Kabalcı.
• Schimmel, A. (2004). Tanrı’nın yeryüzündeki işaretleri: İslama görüngübilimsel yaklaşım. İstanbul: Kabalcı.
• Selçuk, A. (2010). Horasanda eren Anadolu’da evliya: Acısu Sıraç Köyü örneğinde kahraman atalar kültü. Millî Folklor, S. 22 (87).
• Shauyenov, D. (2018). Güney Kazakistan Kazaklarında ölüm ile ilgili inançlar ve ritüeller-Türkistan örneği (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Sinmez, Ç. Ç., ve Aslım, G. (2017). İç Anadolu bölgesindeki hayvanlarla ilgili inanış ve uygulamalar üzerine bir değerlendirme. Bilig, S. 81, ss. 205.
• Tanrıbuyurdu, G. (2016). Klâsik Türk şiirinde bir sembol dili olarak “Kına”. Itobiad: Journal of the Human & Social Science Researches, S. 5(1), ss. 102-115.
• Tatlılıoğlu, D. (1999). Türkmenistan’da sosyo-ekonomik yapı ve dinî hayat. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.3, ss. 205-228.
• Tatlılıoğlu, D. (2000). Türkmen ırımları (Halk inançları). Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 4(1), ss. 1-15.
• Türkyılmaz, A. (2013). Anadolu öncesi Türklerde su kültü ve günümüzdeki yansımaları. Bilim ve Kültür -Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, S. 1 (4), ss. 83-100.
• Yaman, A. (2005). Türk dünyasında ziyaret kültürünün ortak bazı unsurları hakkında. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi-Manas Üniversiteti Koomdık İlimder Jurnalı, S. 14, ss. 29-37.
• Yıldırım, N. (2011). Türk halklarının destan yaratılarında üç dünya. Electronic Turkish Studies, S. 6 (3), ss. 1951-1965.
• Yılmaz, M. A. (2008). Kazaklarda batıl inanışlar. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 17(3), ss. 417-430.
• Yorgancıoğlu, O. (2000). Kıbrıs Türk folkloru. G. Mağusa: Canbulat.
• Elektronik kaynaklar
• Artun, E. (2012). Türklerde İslamiyet öncesi inanç sistemleri-öğretiler-dinler. Erişim adresi:http:// turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/erman_artun_inanc_sistemleri.pdf (erişim tarihi: 17.4.2019).
• Güngör, H. & Köylü, Bekir (2014). Türk halk inanışları-ders notları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. http://bizdosyalar.nevsehir.edu.tr/ 4f4a3e1b4c0b 29c9505e0d4ac1757691/turk- halk-kulturu-3.pdf(erişim tarihi 16.04.2019).
• Türk Dil Kurumu Türkçe sözlükhttp://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama= kelime&guid=TDK.GTS.5ca9d73caf6729.41701824 (Erişim tarihi: 7.4.2019).
• Kazakistan ile ilgili kaynak kişiler:
• KK1: Gülnar Kadır,Doğu Türkistan/Karasu,1963, Öğretmen.
• KK2: Nusiphan Bayzak, Doğu Türkistan/Karasu, 1962, Üniversite Mezunu, Muhasebeci.
• KK3: Bekzade Kozhekeyeva, Kazakistan/Narınkol, 1961, Üniversite Mezunu, Akademisyen.
• KK4: Aydos Kozhekeyev, Kazakistan,1961, Üniversite Mezunu,Mühendis.
• KK5: Aziza Muhtarova, Kazakistan/Kızılorda,1953, Üniversite Mezunu, Emekli Öğretmen.
• KK6: Gımınjan Aray, Doğu Türkistan/Nılkı, 1994, Üniversite Mezunu. Bilgisayar Mühendisi.
• KK7: Bahtiyar Düsen, Kazakistan/Çimkent,1968, Üniversite Mezunu, Okul Müdürü.
• KK8: Janar Tajekeyeva, Kazakistan/Öskemen,1970, Üniversite Mezunu, Öğretmen.
• KK9: Nurjan Beysekeyev, Kazakistan/Aktau,1973, Üniversite Mezunu, Öğretmen.
• KK10: Sara Janayeva, Kazakistan/Karagandı,1954, Üniversite Mezunu, Emekli Öğretmen.
• KK11: Gulnaz Nusiphan, Doğu Türkistan/Gulca, 1997, Üniversite Öğrencisi.
• Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ile İlgili Kaynak Kişiler:
• KK12: Nilgün Toruntay, KKTC/Gazimağusa, 1954, Ev Hanımı.
• KK13:Halim Arslan, KKTC/ Gazimağusa, 1930, Emekli Asker.
• KK14:Münüre Gezercan, KKTC/Girne, 1944, İşçi Emeklisi
• KK15:Meryem Karadoğan, KKTC/Lefkoşa, 1952, Ev Hanımı.
• KK16:Hasan Köknar, KKTC/ Çamlıbel, 1932, Çiftçi.
• KK17: Dürüsün Çelikesmer, KKTC/Lefkoşa, 1945, Ev Hanımı.
• KK18:Mehmet Dağlı, KKTC/Gazimağusa, 1957, Çiftçi.
• KK19:Soyal Taze, KKTC/ Gazimağusa, 1960, Emekli Polis.
• KK20: Mukaddes Mermi, KKTC/Güzelyurt, 1926, Ev Hanımı.
• KK21:Sabriye Akmandor, KKTC / Güzelyurt, 1947, Ev Hanımı.
• KK22: Filiz Kocaoğlan, KKTC/, 1965, Ev Hanımı.
• KK23: Sevim Atilla, KKTC/Girne, 1951, Ev Hanımı.
• Türkmenistan ile İlgili Kaynak Kişiler
• KK24: Hudayberdi Olimov, Türkmenistan/Türkmenabat, 1974, Hasta ve Yaşlı Bakıcı.
• KK25: Gülnara Olimova, Türkmenistan/Türkmenabat, 1973, Hasta ve Yaşlı Bakıcı.
• KK26: Arslan Jumayew, Türkmenistan/Türkmenabat, 1994, Seyis.
• KK27:Rajapova Rozihal, Türkmenistan/Türkmenabat, 1961, Hasta ve Yaşlı Bakıcı.
• KK28: Farida Açılova, Türkmenistan/Türkmenabat, 1987, Fabrika Çalışanı.
• KK29:Dövletcan Bazarov, Türkmenistan/Türkmenabat, 1989, Fabrika Çalışanı.
• KK30: Şohrat Arslanov,Türkmenistan/Türkmenabat, 2001, Öğrenci.
• KK31: Azad Owezmammadov, Türkmenistan/Aşkabat, 1990, Öğrenci.