Nur Baba’dan Bektaşi Kız’a Edebiyatta Bektaşî ve Kızılbaş/Alevîlere Yönelik Olumsuz Algı (1913-194

Yıl 2021, , 245 - 263, 01.02.2021

Yalçın Çakmak

https://doi.org/10.22559/folklor.1360

Öz

Bektaşiler ve Kızılbaş/Aleviler, resmi Sünnilik dışı inançlarından ötürü 16. yüzyıldan
itibaren aleyhte bir takım eleştirilerin muhatabı olmuştur. Sosyal taban ve
inanç açısından çoğu yönden kesişen her iki inanç mensuplarının da özellikle dışa
kapalı ritüellerinden ötürü çeşitli ithamlara maruz kaldıkları görülür. Bahse konu
durum Osmanlı dönemi resmi belgelerinde dile getirildiği gibi Osmanlı topraklarında
son dönem faaliyet gösteren Batılılar tarafından kaleme alınan metinlere de
sirayet etmiştir.
Bektaşi ve Kızılbaş/Alevi topluluklarının dışa kapalı bu yapılarından ötürü maruz
kaldıkları ithamların başında ise cinsel içerikli suçlamalar gelmektedir. Söz
konusu topluluklara yönelik oluşan bu algı da özellikle Sünni topluluklarca dolaşıma
sokulan kuşkular ekseninde bir merak unsuru olmuştur. Toplum tarafından
beslenen bu merak da gerek Osmanlı gerekse Cumhuriyet dönemi edebiyatında
konu edinilecektir. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun 1913 tarihinde tefrika olarak
kaleme alıp, 1922 yılında kitap haline getirdiği Nur Baba romanı bu husustaki ilk
çalışmadır. Romanın uyandırdığı yankı ve içerik sonrasında yeni çalışmalara da
ilham kaynağı olmuş, Bektaşilik ve Kızılbaş/Alevilik karşıtlığı Ömer Seyfeddin,
Peyami Safa (Server Bedî) ve Niyazi Ahmet Banoğlu gibi edebiyatçılar tarafından
ilerleyen yıllarda kaleme aldıkları genel ve müstakil çalışmalarda ele alınmıştır.
Bu makalede -Sadri Ertem’in Çıkrıklar Durunca romanı hariç- Nur Baba romanından
başlayarak kronolojik bir seyir içerisinde Pamuk İpliği, Harem, Bir Genç
Kız Bektaşiler Arasında ve Bektaşi Kız başlıklı hikâye ve romanlar üzerinden
Osmanlı’nın son dönemlerinden Cumhuriyet’in ortalarına değin Kızılbaş/Alevî ve
Bektaşilere yönelik algıdaki aleyhteki sürekliliğin ele alınması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bektaşi, Kızılbaş/Alevi, Nur Baba, Pamuk İpliği, Bektaşi Kız

Kaynakça

• [Adıvar], H. E. (1338). “Nur Baba”. İkdâm, No: 9096 (17 Zilkade 1340, 13 Temmuz 1338-1922), 3.
• Adorján, I. (2004). ‘Mum söndürme’ iftirasının kökeni ve tarihsel süreçte gelişimiyle ilgili bir değerlendirme”. Alevilik (haz: İsmail Engin ve Havva Engin). İstanbul: Kitapyayınevi, 123-136.
• Ahmet Haşim (1340). Nur Baba münasebetiyle. Akşam (9 Mayıs 1338- 1922, 11 Ramazan 1340), No: 1305, 3.
• Ahmet Refik (1932). On altıncı asırda Rafızîlik ve Bektaşilik. İstanbul.
• Ali Kemali (1932). Erzincan: tarihî, coğrafî, içtimaî, etnoğrafî, idarî, ihsaî tetkikat tecrübesi. İstanbul: Resimli Ay.
• [Atay], F. R. (1338). Vatan siyaseti, fırka politikası. Akşam (26 Temmuz 1338-1922, 29 Zilkade 1340), No: 1381, 3.
• Ayda, A. (1974). Yakup Kadri ile mülâkat. Türk Edebiyatı, Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, 3/32, 26-27.
• Aytaş, G. (1999). ‘Bektaşi Kız’ adlı roman üzerine bazı tespitler. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 11, 53-60.
• Banoğlu, N. A. (1945). Bektaşi Kız. İstanbul: Vakit.
• Baydar, M. (1974). Karaosmanoğlu, «Nur Baba», Rıza Nur ve «Atatürk» üzerine açıklamalar yapıyor. Milliyet Sanat, 111, 30.
• Chavernec, L. (ty). 10 derste cinsiyet. A. Kahraman (Çev.). İstanbul: Çağlayan.
• Çakmak, Y. (2019a). Muhabbetten hınca: Bektaşi aynasında Yakup Kadri Karaosmanoğlu. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 89, 119-146.
• Çakmak. Y. (2019b). Sultanın Kızılbaşları: II. Abdülhamid dönemi Alevi algısı ve siyaseti. İstanbul: İletişim.
• Çakmak, Y. (2019c). Peyami Safa’nın Server Bedî imzasıyla kaleme aldığı Bir Genç Kız Bektaşiler Arasında başlıklı hikâyesi ve Osmanlıca çevirisi. Turnalar, 75, 12- 29.
• Es’ad Efendi. (2005). Üss-i zafer (Yeniçeriliğin kaldırılmasına dair). M. Arslan (haz.). İstanbul: Kitabevi. Faroqhi, S. (2003). Anadolu’da Bektaşilik. İstanbul: Simurg.
• Fevzî Lütfî, (1338). İstanbul’un beş günü, kitaplar: ‘Ruhlar’ ve ‘Nur Baba’. Dergâh, 26, 27-28.
• Ersever, İ.C. (2005). Çağdaş Türk romanı ve öyküsünde Aleviler. İstanbul: Alev.
• Kaplan, D. (2014). Alevilere atılan ‘mumsöndü’ iftirasının tarihsel kökeni üzerine. Hünkâr Alevilik Bektaşilik Akademik Araştırmalar Dergisi, 2, 41-53.
• [Karaosmanoğlu],Y.K. (1338). Nur Baba. İstanbul: Akşam.
• [Karaosmanoğlu], Y. K. (1948). İkinci izah. Nur Baba. 3. Baskı. İstanbul: Remzi, 10-12.
• [Karaosmanoğlu], Y. K. (1969). Gençlik ve edebiyat hatıraları. Ankara: Bilgi.
• [Karaosmanoğlu], Y. K. (2009). Hep o şarkı. 16. Baskı. İstanbul: İletişim.
• Kaygusuz, N. B. (1338). Nur Baba mâsâlı. İzmir: Ahenk.
• Kudret, C. (1998). Türk edebiyatında hikâye ve roman. 2. Cilt. İstanbul: İnkılâp.
• Maden, F. (2013). Bektaşî tekkelerinin kapatılması (1826) ve Bektaşîliğin yasaklı yılları. Ankara: TTK.
• Necîp (1338a). Nur Baba romanı münasebetiyle bir cevap. İlerî, No: 1536, 2-3.
• Necîp (1338b). ‘Nur Baba’ romanı. İlerî, No: 1539, 2.
• Necîp (1338c). Nur Baba’ya cevap. İlerî, No: 1542, 2.
• Necîp. (1338d). Nur Baba’ya cevap. İlerî, No: 1547, 2.
• Ömer Seyfeddin (1918-1334). Harem. İstanbul: Orhaniye.
• Ömer Seyfeddin (2009). Pamuk İpliği. Ömer Seyfeddin bütün eserleri-7. İstanbul: Üç Harf, ss. 128.
• Savaş, S. (2002). XVI. asırda Anadolu’da Alevîlik. Ankara: Vadi.
• Server Bedî (1927). Bir genç kız Bektâşiler arasında. İstanbul: Âmedî.
• Soyyer, Y. (2012). 19. yüzyılda Bektaşilik. İstanbul: Frida.
• Şapolyo, E. B. (2013). Mezhepler ve tarikatlar tarihi. İstanbul: Milenyum.
• Tarih Vakfı-Necmeddin Sahir Sılan Arşivi-2 (2010). Doğu Anadolu’da toplumsal mühendislik, Dersim- Sason (1934-1946). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Tarih Vakfı-Necmeddin Sahir Sılan Arşivi-4 (2011). Dersim harekâtı ve Cumhuriyet bürokrasisi (1936- 1950). (der: T. Akekmekçi, M. Pervan). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Uluğ, N. H. (2007). Tunceli medeniyete açılıyor. İstanbul: Kaynak.
• Tezler: Çelik, A. (2018). Peyami Safa düşüncesinde medeniyet ve din. Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Düzce, M. (2008). Peyami Safa’nın romanlarında sosyal değişme ve din. Yüksek Lisans Tezi. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özer, E. (2018). Peyami Safa’nın düşüncelerinin romanlarına yansıması. Yüksek Lisans Tezi. Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sarkın, M. U. (2014). Türk romanı ve öyküsünde Alevilik-Bektaşilik (1923-1980). Yüksek Lisans Tezi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şirin, Z.. (2010). Peyami Safa’nın ahlâk anlayışı. Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıkan, Z. U. (2004). Peyami Safa’nın Server Bedi imzalı romanları. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yiğit, E. (2005). Peyami Safa’nın Server Bedî imzalı polisiye-macera türündeki eserlerinin çocuk edebiyatı açısından incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Abant İzzet Baysal Sosyal Bilimler Enstitüsü.