BÜNYESİNDE ART VEYA ÖN DAMAK /G/ ÜNSÜZÜ BULUNDURAN YAPIM EKLERİNİN ESKİ TÜRKÇEDEN ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNE TARİHSEL SEYİRLERİ ÜZERİNE

Yıl 2010, Cilt: 16 Sayı: 61, 43 - 72, 01.04.2010

Aziz Gökçe

Öz

Eski Türkçe döneminde görülen eklerde ön ve art damak /g/ ünsüzlerinin Batı Türkçesindeki
seyri bir hayli dikkat çekicidir. Bu konu, Türk dili araştırmacılarının dikkatini çekmiş,
ancak bünyesinde bu ünsüzleri bulunduran ekler üzerinde yapılan araştırmalarda çok genel
bilgiler verilmiştir. Biz, bu makalede, bünyesinde art ve ön damak /g/ ünsüzlerini bulunduran
yapım eklerinin Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine kadar uzanan bir dönem içindeki
durumlarını, bir başka deyişle tarihsel seyrini ele alarak bugüne kadar dikkatlerden kaçmış olan
bazı özel durumlara da değineceğiz.
Makalemizde, isimden ya da fiilden türetme işlevleri de dikkate alınarak, ön seste veya
son seste art damak ya da ön damak /g/ ünsüzlerinden birini bulunduran yapım eklerine bütün
tarihsel Türk yazı dillerinden örnekler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, şekil bilgisi, tarihî şekil bilgisi, ses bilgisi, tarihî ses bilgisi

HISTORICAL DEVELOPMENT OF CONSTRUCTION AFFIXES WHICH INCLUDE PREPALATAL AND POSTPALATAL “G” FROM OLD TURKISH TO OLD ANATOLIAN TURKISH

Öz

The progress of fore palate and rear palate consonants /g/ used in Old Turkish period
within Modern Turkish have attracted attention of Turkish Language researchers. But only
general outline of rules were mentioned about them. In this article some specific cases of fore
palate and rear palate consonants “g” which have been out of consideration of researchers
are mentioned and their historical development throughout Old Turkish and Old Anatolian
Turkish.
Examples of construction affixes which include fore palate and rear palate consonants
have been given from all historical written language of Turkish considering its functions of
derivation from nouns or verbs.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, Old Anatolian Turkish, Ottoman Turkish, morphology, historical morphology, phonology, historical phonology

Kaynakça

• Akar, Ali (2004), “-İAn Eki”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I,20- 26 Eylül 2004, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 855/I
• Akkuş, Muzaffer ( 995), Kitāb-ı İunya, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 592
• Arat, Reşit Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III İndeks, İstanbul: TKAE Yayınları: 47
• Arat, Reşit Rahmeti (1991), Kutadgu Bilig I Metin, 3. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 458
• Ata, Aysu (1997a), Úıãaãü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 681-1
• Ata, Aysu (1997b), Úıãaãü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) II Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 681-2
• Ata, Aysu (1998), Nehcü’l-Ferādìs III Dizin-Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 518
• Ata, Aysu (2002), Harezm-Altınordu Türkçesi, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 36
• Banguoğlu, Tahsin (1990), Türkçenin Grameri, 3. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 528
• Caferoğlu, Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi
• Canpolat, Mustafa (1995), Lisānü’ù-Ùayr, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 626
• Clauson, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Clarendon Press
• Eckmann, János (1988a), “Harezm Türkçesi”, (çev. Mehmet Akalın), 2. baskı, Tarihî Türk Şiveleri, Ankara: TKAE Yayınları: 73, s. 173-210
• Eckmann, János (1988b), “Çağatayca”, (çev. Mehmet Akalın), 2. baskı, Tarihî Türk Şiveleri, Ankara: TKAE Yayınları: 73, s. 211-245
• Eckmann, János (1988c), Çağatayca El Kitabı, (çev. Günay Karaağaç), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları: 3412
• Eraslan, Kemal (1980), Eski Türkçede İsim-Fiiller, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 2731
• Ercilasun, Ahmet B. (1995), “Kâşgarlı Mahmud’da -SĀ- / SĒ- Eki”, TD, 521: 449-455
• Erdal, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation, Vol. I-II, Otto Harassowitz, Wiesbaden.
• Eren, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara
• Ergin, Muharrem (1980), Türk Dil Bilgisi, 5. baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları
• Ersoylu, Halil (2001), Lokmanî Dede, Menâkıb-ı Mevlânâ, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 783
• Gabain, A. von (1988), Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 532
• Gülsevin, Gürer (1997), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 673
• Gülsevin, Gürer -Boz, Erdoğan (2004), Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1991), Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları: 1348
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1996), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 638
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1997), Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (2000), Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Ankara: TDK Yayınları: 573
• Karahan, Leylâ (1994), Erzurumlu Darîr Kıssa-i Yûsuf, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 564
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1989), Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 544
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 579
• Karasoy, Yakup (1998), Şiban Han Dîvânı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 614
• Koç, Nurettin (2002), İslamlıktan Önce Türk Dili ve Edebiyatı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi
• Korkmaz, Zeynep (1995), Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Birinci Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 629
• Korkmaz, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 827
• Mansuroğlu, Mecdut (1988), “Karahanlıca”, Tarihî Türk Şiveleri, Ankara: TKAE Yayınları: 73; s. 133- 171
• Mazıoğlu, Hasibe (1974), Ahmed Fakih, Kitābu Ev~āfı Mesācidi’ş-Şerìfe, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 399
• Olcay, Selâhattin (1965), Ebu’l-Leyx Semer”andÜ Tewkiretü’l-Evliyā Tercümesi İnceleme-Metin-İndeks, Ankara: A.Ü. D.T.C.F. Yayınları: 162
• Öner, Mustafa (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 703
• Özkan, Mustafa (1993), Mahmûd b. Kādî-i Manyâs Gülistan Tercümesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 562
• Özyetgin, A. Melek (2001), Ebÿ Óayyān, Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk, Ankara: Köksav Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 3
• Räsänen, Martti (1969), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen, Helsinki
• Sağol, Gülden (2002), “Harezm Türkçesi ve Harezm Türkçesi ile Basılan Eserler”, Türkler, C. V, Ankara, s. 804-813
• Şahin, Hatice (2003), Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Akçağ Yayınları
• Türk Dil Kurumu (1972), Dîvânu Lugâti’t-Türk Dizini, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 368
• Tekin, Talat (1989), “Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi”, Erdem, C. V, S. 3, Ankara, s. 141-168
• Tekin, Talat (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara: TC Kültür Bakanlığı-Simurg
• Tekin, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9
• Timurtaş, Faruk K. (1981), Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl, Gramer-Metin-Sözlük, İstanbul:
• İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2157
• Timurtaş, Faruk K. (1983), Tarihî Türkiye Türkçesi Araştırmaları III, Osmanlı Türkçesi Grameri, Eski Yazı ve İmlâ Arapça-Farsça- Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2258
• Toparlı, Recep (1992), İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 555
• Toparlı, Recep (1998), Hârezmli Hâfız’ın Divanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 696
• Toparlı, Recep vd. (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 835
• Türk Dil Kurumu (1972), Dîvânu Lugâti’t-Türk Dizini, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 368
• Yüce, Nuri (1988), Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 535
• Yüce, Nuri (2002), “Hârizm Türkçesi”, Türkler, C. V, Ankara, s. 793-803
• Yücel, Bilâl (1995), Bâbür Dîvânı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 81 Özet: Eski Türkçe döneminde görülen eklerde ön ve art damak /g/ ünsüzlerinin Batı Türkçesindeki
• seyri bir hayli dikkat çekicidir. Bu konu, Türk dili araştırmacılarının dikkatini çekmiş,
• ancak bünyesinde bu ünsüzleri bulunduran ekler üzerinde yapılan araştırmalarda çok genel
• bilgiler verilmiştir. Biz, bu makalede, bünyesinde art ve ön damak /g/ ünsüzlerini bulunduran
• yapım eklerinin Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine kadar uzanan bir dönem içindeki
• durumlarını, bir başka deyişle tarihsel seyrini ele alarak bugüne kadar dikkatlerden kaçmış olan
• bazı özel durumlara da değineceğiz. Makalemizde, isimden ya da fiilden türetme işlevleri de dikkate alınarak, ön seste veya
• son seste art damak ya da ön damak /g/ ünsüzlerinden birini bulunduran yapım eklerine bütün
• tarihsel Türk yazı dillerinden örnekler verilmiştir. Anahtar kelimeler: Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, şekil bilgisi,
• tarihî şekil bilgisi, ses bilgisi, tarihî ses bilgisi.
• HISTORICAL DEVELOPMENT OF CONSTRUCTION AFFIXES WHICH
• INCLUDE PREPALATAL AND POSTPALATAL “G” FROM OLD TURKISH TO
• OLD ANATOLIAN TURKISH Abstract:
• The progress of fore palate and rear palate consonants /g/ used in Old Turkish period
• within Modern Turkish have attracted attention of Turkish Language researchers. But only
• general outline of rules were mentioned about them. In this article some specific cases of fore
• palate and rear palate consonants “g” which have been out of consideration of researchers
• are mentioned and their historical development throughout Old Turkish and Old Anatolian Turkish. Examples of construction affixes which include fore palate and rear palate consonants
• have been given from all historical written language of Turkish considering its functions of
• derivation from nouns or verbs.