Türk Destanlarında Merkezi Kahraman Tipinin Tipolojisi

Yıl 2012, Cilt: 18 Sayı: 70, 9 - 46, 01.08.2012

Ülkü Kara Düzgün

Öz

Türk destanları, Türk milletinin varoluşundan bu yana oluşan ortak değerlerin
yaşatılıp saklandığı, her biri bir cevher niteliği arz eden sözlü edebiyat verimleridir. Türk
destanları ile ilgili bu zamana kadar birçok araştırma yapılmış ancak Türk destanlarında yer
alan merkezi kahraman tipine dair bir kalıp henüz ortaya konulamamıştır. Bu çalışmada,
Türk destanlarında yer alan merkezi kahraman tipine has temel özellikler belirlenmiş ve
Türk destan dünyasından örneklerle izah edilmiştir. Türk destan geleneğinde karşımıza
çıkan tiplerin şekillenmesinde, en önemli etken Türk inanış sisteminin doktrinleridir. Türk
milleti kendi yaradılış ve yaşayış şartları gereği bir töre oluşturmuş ve bu töre etrafında varlık
sürdürmüştür. Türk kahraman tipi de, bahsi geçen töre çerçevesinde şekillenmiştir. Buna göre
Türk destanlarında yer alan merkezi kahraman tipi 24 madde altında incelenmiştir. Türk destan
kahramanı kalıbı çerçevesinde ortaya konan özelliklerin her biri hakkında açıklamalarda
bulunulmuş ve konuyla ilgili çeşitli Türk destanlarından örnekler verilmiştir. Bu yolla, kalıbın
güvenilirliği üzerine yürütülmesi muhtemel tartışmalara açıklık getirilmesi düşünülmüştür.
Sosyal bilimler sahasında yapılan çalışmalarda, pozitif ilimlerde olduğu gibi kati sonuçlara
ulaşmak mümkün değildir. Yapılan her bir araştırma saha ile ilgili problemlerin ve inceleme
yöntemlerinin geliştirilmesine katkı sağlamakla yükümlüdür. Dolayısıyla, aşağıda yer alan
Türk destan kahramanı kalıbına dair maddeler daha sonraki çalışmalarda genişleyebilir ya
da daraltılabilir. Türk destanlarında yer alan merkezî kahraman tiplerinin incelenmesinde
aşağıdaki kalıbın model olma niteliğine sahip olması umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Merkezî Kahraman, Destan, Tip, Tipoloji

The Typology of Central Hero Type in Turkish Sagas

Öz

Turkish epics are oral literature feedback ,each of which presents a precious thing,and
common values have been preserved in these epics since the existence of the Turkish nation.A
lot of researches have been made about these Turkish epics so far but a model belonging to
the central hero type that exists in these epics has not been discovered yet.In this study,basic
properties of this central hero that is found in these epics are determined and it has been
explained with some examples from the Turkish epic world.The most important effects
which play a vital role in the formation of these models we met in this epic tradition are
the doctrines of the Turkish belief system.The Turkish nation has formed mores due to its
nature and its life conditions and continued its existence around these mores.The Turkish
hero model was shaped according to these mores.Accordingly,the Turkish central hero model
was examined under 24 articles.Each of these properties in this frame of the Turkish epic hero
was explained and various examples were given about this topic.It was considered to clarify
the discussions about the reliability of the model with this.It is not possible to reach strict
results like the positive sciences in the field of social sciences.All of the researches made are
supposed to contribute to the development of the related problems and examination methods
.Therefore;the following articles about the Turkish epic hero model may later be enlarged or
contracted.It is expected that these models will be an example in the examination of these
central heros which are found in the Turkish epic.

Anahtar Kelimeler

Central Hero, Saga, Type, Typology

Kaynakça

• Aça, Mehmet: “Türk Kahramanlık Destanlarında İç Mücadele ve Yakın Akrabaları Tarafından İhanete Uğrayan Kahraman”, Millî Folklor, (Kış,1999).
• Alptekin, Ali Berat: “Kazakistan’da Anlatılmakta Olan Dede Korkut ile İlgili Efsaneler”, V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi - Halk Edebiyatı, (Ankara, 1997)
• Aslan, Ensar:“Dede Korkut Hikâyeleri ile Türk Destan ve Halk Hikâyelerinde Alp-Kız Motifi”, Folklor / Edebiyat, (Eylül 1995)
• Atalay, Besim: Divan-ü Lûgat-it-Türk Tercümesi, (Ankara, 1986)
• Ayaydın, Günil Özlem: “Masalla Ölüme Meydan Okuyan İnsan: Alkestis, Dumrul, İnanna ve Savitri Anlatılarının Karşılaştırmalı İncelemesi”, Millî Folklor, (Güz 2003)
• Bang, W , Reşit Rahmeti Arat: Oğuz Kağan Destanı, (İstanbul, 1970)
• Bottéero, Jean: Gılgamış Destanı. Çev.: Orhan Suda. (İstanbul, 2005)
• Bowra, Cecil Maurice: Heroic Poetry. (London-Macmillan, 1952)
• Campbell, Joseph: Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. Çev. Sabri Gürses, (İstanbul, 2000)
• Canpolat, Mustafa: “Manas’ın Eğitimi”, Manas 1000 Bişkek Bildirileri. (Ankara, 1995)
• Chadwıck, Nora K. - Victor Zhırmunsky: Oral Epics Of Central Asia, (Cambridge, 1969)
• Çınar, Ali Abbas: “Dede Korkut Destanı’nda At ve At Kültürü”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni, (Ankara, 1999)
• Çobanoğlu, Özkul: Türk Dünyası Epik Destan Geleneği. (Ankara,2003)
• Çoruhlu, Yaşar: Türk Sanatında Görülen Hayvan Figürlerine “Gök ve Yer” Sembolizmi Açısından Bir Bakış, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 87.
• Dumezil, Georges: Archaic Roman Religion - I. (London, 1996)
• Duymaz, Ali: “Dede Korkut Kitabı’nda Alpların Eğitim ve Geçiş Törenleri”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni, (Ankara, 2000)
• Elçin, Şükrü: “Atların Doğuşları ile İlgili Efsaneler”, Halk Edebiyatı Araştırmaları, (Ankara, 1977a)
• Elçin, Şükrü: “Türklerde Atın Armağan Olması”, Halk Edebiyatı Araştırmaları, (Ankara, 1977b)
• Eliade, Mircea: Mitlerin Özellikleri. Çev. Sema Rifat. (İstanbul, 1993)
• Eliade, Mircea: Şamanizm. Çev. İsmet Birkan. (Ankara,1999)
• Ercilasun, Ahmet Bican: “Deli Dumrul ile Kazakların Korkut Atası Arasında Bir Mukayese”, Millî Folklor, (Bahar 1998)
• Ercilasun, A. Bican: “Türk Destanlarında Baba-Oğul Mücadelesi”,
• Makaleler (Dil-Destan-Tarih-Edebiyat), Haz. Ekrem Arıkoğlu, (Ankara, 2007)
• Ergin, Muharrem: Dede Korkut Kitabı - I, (Ankara, 1994)
• Ergun, Metin: Altay Türklerinin Kahramanlık Destanları Alıp Manaş.(Ankara, 1998)
• Ergun, Metin - Mehmet Aça: Tıva Kahramanlık Destanları - I, (Ankara, 2004)
• Frazer, James: Altın Dal-Dinin ve Folklorun Kökleri - I, Çev. Mehmet H. Doğan. (İstanbul, 1991)
• Frazer, James G.: Altın Dal-Dinin ve Folklorun Kökleri - II, Çev.: Mehmet H. Doğan, (İstanbul, 1992)
• Gökyay, Orhan Şaik: Dedem Korkudun Kitabı, (İstanbul, 1973)
• Greene, Thomas: “The Norms of Epic”, Çev. Gülay Mirzaoğlu, Millî Folklor, (Yaz 1998
• Günay, Umay: “Dede Korkut Hikâyelerindeki Karakterlerin Tahlili”, Millî Folklor, (Bahar 1997)
• İbrayev, Şakir: Epos Âlemi: Kazaktın Batırlık Jırlarının Poetikası. (Almatı, 1993)
• İbrayev, Şakir: Destanın Yapısı. (Ankara, 1998)
• İnan, Abdülkadir: “Türk Destanları”, Türk Dünyası El Kitabı - III, (Ankara, 1992)
• İnan, Abdülkadir: Makaleler ve İncelemeler- I, (Ankara, 1998)
• İşankul, Cabbar: “Alpamış Destanı ve Dede Korkut Kitabı’ndaki Mitolojik Motifler”, Akt. Selami Fedakar, Millî Folklor, (Kış 2001),
• Jung, Carl Gustav: Dört Arketip. Çev.: Zehra Aksu Yılmazer, (İstanbul, 2005)
• Luthi, Max: “Avrupa Masal Tipleri ve Kişileri”, Çev: Sevengül Sönmez, Millî Folklor, (Kış 1997
• Olrik, Axel: “Halk Anlatılarının Epik Kuralları”, Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. (Ankara, 2003)
• Ögel, Bahaeddin: Türk Mitolojisi - II. (Ankara, 2002)
• Özcan, Tarık: “Oğuz Kağan Destanı’nın Kahramanlık Mitosu Bakımından Çözümlenmesi”, Millî Folklor, (Bahar, 2003)
• Özkan, Fatma: Altın Arığ Destanı. (Ankara, 1997)
• Özkan, İsa: “Manas ve Altın Arığ Destanı’ndaki Motifler”, Manas 1000 Bişkek Bildirileri. (Ankara, 1997a)
• Özkan, İsa: “Köroğlu Destanı’nda Kahraman ve Atının Doğuşu ile İlgili Motiflerin Tahlili”, Türk Dili, (Sayı: 549, 1997b)
• Propp, Vladimir: Folklor-Teori ve Tarih. Çev. Necdet Hasgül-Tolga Tanyel, (İstanbul, 1998)
• Raglan, Fits Roy Richard Somerset: The Hero. A Study in Tradition, Myht, and Drama. (London, 1949)
• Rank, Otto: Doğum Travması ve Psikanalizdeki Anlamı. Çev. Sabir Yücesoy, (İstanbul, 2000)
• Roux, Jean-Paul: Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. Çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan, (İstanbul, 2005)
• Sakaoğlu, Saim: “Manas Destanı ile Anadolu Destanlarında Kurtarıcı At Motifi”, Manas 1000 Bişkek Bildirileri, (Ankara, 1995)
• Segal, Robert A.: In Quest Of Hero. (New Jersey, 1990)
• Seyidoğlu, Bilge: “Mitolojik Dönemde At”, Umay Günay Armağanı, (Ankara, 1996)
• Şimşek, Aysu - Aynur Öz Canpolat: Alpamış Destanı-Fazıl Yoldaşoğlu Varyantı, (Ankara, 2000)
• Togan, A. Zeki Velidî: Oğuz Destanı-Reşideddin Oğuznâmesi. (İstanbul, 1982)
• Vasliyev, Yuriy - M. Fatih Kirişçioğlu, Gülsüm Killi, Saha (Yakut) Halk Edebiyatı Örnekleri, Ankara, 1996.
• Yıldız, Naciye: Manas Destanı ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller, (Ankara, 1995)
• Yıldırım, Dursun: “Köktürk Çağında Tanrı mı Tanrılar mı Vardı?”, Türk Bitiği. (Ankara,1998)
• ELEKTRONİK KAYNAKLAR
• Meletinskiy, E. M.: “Предки Прометея- Културный герой в мифе и эпосе” (Promete’nin Ataları- Mitte ve Destanda Kültürel Kahraman) http://www.ruthenia.ru/folklore/meletinsky13.htm 23.06.200
• Meletinskiy, E. M.: “О древнейшем типе героя в эпосе тюрко
• монгольских народов Сибири” (Sibirya ve Türk Halklarının Eposlarındaki En Eski Kahraman Tipi Hakkında) http://www.ruthenia.ru/folklore/meletinsky13.htm (Erişim Tarihi: 23.06.2005)
• Miller, Dean A., The Epic Hero, USA, 2000.
• http://site.ebrary.com/lib/gazi/Top?channelName=gazi&cpage=1&docID=10021543&f00=text&frm= smp.x&hitsPerPage=10&layout=document&p00=The+Epic+Hero&sortBy=score&sortOrder =desc (Erişim Tarihi: 12.04. 2006)
• İlieva, Sonya: “Mythology As An Alternative For Motion Of Created World”, http://thracology.dir.bg/ english/myth_en.html 25. 06. 2005