VAHDET-İ MEVCUT’TAN VAHDET-İ VÜCUD’A: Anadolu’da İslam Dönemi Sonrasındaki Tanrı Algısının Semah ve Sema Kavramları Aracılığıyla İncelenmesi

Yıl 2012, Cilt: 18 Sayı: 71, 185 - 200, 01.10.2012

Cenk Güray

Öz

Anadolu’da yaşamış olan tüm uygarlıklar, bu coğrafyaya maddi ve manevi izler bırakmışlardır.
Toplumların yaşamsal geleneklerinin önemli bir kısmında etkin bir rol oynayan
din ve inanç kültürüne dair simgeler, bu topluluklardan kalmış manevi izlerin en önemlileri
arasındadır. Müziğin ve dansın ifade gücü, onları her inanç sistemi için oldukça çekici aktarım
araçları haline getirmiştir. Anadolu için inanç ve müzik ilişkisini gerek tarihsel derinlik
gerekse de coğrafi yaygınlık açısından en geniş şekilde tanımlayan iki kavram olan semah
ve sema’nın altyapılarında yatan Vahdet-i Mevcut ve Vahdet-i Vücud felsefeleri aracılığıyla
analizi, Anadolu tarihinin değişik dönemlerindeki insan- Tanrı ilişkisinin dini müzik ve dans
yoluyla çözümlenebilmesi için önemli imkânlar sunmaktadır. Bu bağlamda Vahdet-i Mevcut
felsefesinden daha yoğun bir biçimde etkilenmiş olan semah kavramı içinde Tanrı’nın somut
olarak tezahürü simgelenirken, bu tezahür Hz. Ali’nin kişiliği aracılığı ile yansıtılmaktadır.
Diğer yandan, Vahdet-i Vücud felsefesi doğrultusunda yapılanan sema geleneği içinde ise
Tanrı’nın bilgisine ulaşarak aşama aşama olgunlaşma gayreti mevcuttur. Ancak sema’da,
Tanrı’nın insan vücudunda tezahür etmesi ya da kişileşmesi simgesine rastlanmamakta, sadece
insanın maddi ve manevi dünya arasındaki yolculuğu ve bu yolculukta geçirdiği olgunlaşma
evreleri ifade edilmektedir. Semah bu anlamıyla vecd ve coşku ile Tanrı ile bir olma,
sema ise olgunlaşma, bilgiye mazhar olma ve çile ile Tanrı’nın bilgisinden pay alma anlayış-
larını simgelemekte ve iki ayrı insan-Tanrı ilişkisini yani Tanrı algısını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Vahdet-i mevcut, vahdet-i vücud, vahdet, sema, semah

FROM VAHDET-İ MEVCUT TO VAHDET-İ VÜCUD: The discussion of the perception of God in Anatolia during the İslamic Period based on the conepts of Semah and Sema

Öz

All the civilizations that had been settled in Anatolia, left many important tangible and
intangible traces. The religious symbols reflecting the living traditions constitute an important
part of this intangible cultural heritage. The expressive power of music and dance made
them very attractive transmission tools for several religions. Semah and sema appear to be
the most effective concepts to define the relation of belief and music in Anatolia, regarding
the historical depth and geographical coverage. An integrated analysis of them, utilizing their
underlying philosophies namely vahdet-i vücud and vahdet-i mevcut will help the researchers
to analyze the human-God relation in Anatolia in an historical perspective by the use of music and dance. Within this context, semah concept which is mainly based on vahdet-i
mevcut philosophy reflects a more tangible perception of God, implied by the personality of
Hz. Ali. On the other hand, sema concept aims to achieve a step by step spiritual maturation
through contacting the eternal knowledge of God. Therefore, sema tradition does not carry
any signs of a tangible perception of God, but choose to exhibit the journey of the human
beings to take the steps of maturement between the physical and the spiritual worlds. Briefly
semah and sema concepts symbolize two different perceptions of God for human beings
acquired from two different routes; semah shows the route for coinciding with God through
ecstasy whereas sema proposes another road to reach the God through knowledge, maturization
and suffering.

Anahtar Kelimeler

The revival of the celestial body in nature (vahdet-i mevcud), the unity of the celestial body (vahdet-i vücûd), unity, sema, semah

Kaynakça

• Altıntaş, R. (2007).Alevi-Bektaşi Geleneğinde Allah Tasavvuru. 2. Uluslararası Türk Kültür Ev- reninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı. Bülbül F., Kılıç T.(ed). Ankara.
• Armstrong, K. (1998) Tanrı’nın Tarihi. Hamide Koyukan/ Kudret Emiroğlu/ Oktay Özel (çevç). Ankara: Ayraç Yayınları.
• Ay, R. (2008) Anadolu’da Derviş ve Toplum XIII.-XV. Yüzyıllar. İstanbul: Kitap Yayınları,2008.
• Ayverdi, İ. (2005). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
• Baldick, J. (2011). Hayvan ve Şaman-Orta Asya’nın Antik Dinleri. Çev. Nevin Şahin.İstanbul: Hil Yayın.
• Barkan, Ö.L (1993). Kolonizatör Türk Dervişleri. İstanbul: Hamle Yayın Dağıtım.
• Boratav, P. N. ve Gölpınarlı, A. (1943). Pir Sultan Abdal. Ankara: A.Ü. DTCF Türk Dili ve Ede- biyatı Enstitüsü Yayını.
• Bozkurt, F. (2008). Semahlar. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Çamuroğlu, R. (1992). Tarih, Heterodoksi ve Babailer. İstanbul: Metis Yayınları.
• Çeribaş, M. (2007). Kütahya Seyit Ali Sultan Ocağında (Çamlıca ve Aydoğdu Köyleri) Kültler ve Bu Kültlere Bağlı İnanç ve Uygulamalar. 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı. Bülbül F., Kılıç T. (ed.). Ankara.
• Çıblak, N. (2007). Tahtacılarda Ateş ve Ocak Kültü. 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevi- lik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı.Bülbül F., Kılıç T.(ed). Ankara.
• Devellioğlu, F.(2007). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Divan-ı Kebir. Mevlana Celaleddin-i Rumi (2008) İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları
• Ekici, M. ve Öger, Â. (2007).Türklerde “Ocak Kültü” ve Bu Kültün Alevîlik İnancına Yansımala- rı. 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı. Bülbül F., Kılıç T. (ed). Ankara.
• Elçi, A.(1999) Semah Geleneğinin Uygulaması. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Der- gisi. Kış 99/12, Ankara.
• Eliade, M.(1994). Ebedi Dönüş Mitosu, Çev: Ümit Altuğ. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Er, P. (2006). Direnen Kültür-Anadolu Aleviliği. İstanbul: Detay Yayıncılık.
• Ergülen, H. (2010). Alevi-Bektaşi Şiirinde Hacı Bektaş Veli ve Hoşgörüsü. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri. Ecevitoğlu, İrat, Yalçınkaya (ed.). s.445-460. Dipnot Yayınları: Ankara.
• Eröz, M. (1977). Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik. İstanbul: Otağ Matbaacılık.
• Eyüboğlu, İ.Z.Anadolu Halk İlaçları-Bitkiler, Büyüler, Macunlar, Yıldızname. İstanbul: Geçit Ki- tabevi.
• Feldman, W. Structure and Evolution of the Mevlevi Ayin-The Case of the Third Selam. Sufism, Music and Society in Turkey and the Middle East.Hammarlund A., Olsson T., Özdalga E. (ed). İstanbul: Swedish Research Institute in İstanbul.
• Gülçiçek, A.D. (2004). Alevilik (Bektaşilik-Kızılbaşlık) ve Onlara Yakın İnançlar. İstanbul: Et- nographia Anatolica Yayınları.
• Güray, C. (2010). Sema’dan Semah’a Bir Sonsuz Devir. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araş- tırma Dergisi, Sayı 56, 119-152, Ankara.
• Güray, C. (2011b). Yezidilerin Dini Müzik ve Dans Gelenekleri. VIII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, İzmir.
• Güray, C. (2012a). Bin Yılın Mirası: Makam. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Güray, C. (2012b). Anadolu’da İnanç ve Müzik İlişkisinin Semah ve Sema Kavramları Çerçe- vesinde İncelenmesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk Din Musikisi Anabilim Dalı. Ankara: Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Güray, C. ve Şimşek, E. (2011) Alevilik ve Etkileşim İçine Girdiği Kültürel Yapılar Açısından Pervane Kavramının İrdelenmesi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. Sayı 60, Sayfa 159-180, Ankara.
• Gürsoy, Ş. ve Kılıç, R. (2009) Türkiye Aleviliği-Sosyo-Kültürel Dini Yapı Çözümlemesi, İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım.
• Irene Melikoff, Uyur İdik Uyardılar-Alevilik Bektaşilik Araştırmaları (Çev.T. Alptekin),Cem yayınları,İstanbul, 1993, s.65,66.
• İbn-i Sina (2010).Sema ve Alem-Kitabü’ş Şifa. İstanbul: Litera Yayıncılık-İslam Felsefesi Kla- sikleri.
• Jadaane, F. (2008). Vahyedilen Metin ve Aklın Tezahürleri: İslam Felsefesine Giriş. İslam Kültürü-V.Cilt İslam’da Kültür ve Bilgi. İhsanoğlu E. (ed). S.405-413. Ankara: T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Karamustafa, A. T. (2007) Tanrının Kuraltanımaz Kulları-İslam Dünyasında Derviş Toplulukları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karamustafa, A. (2010). Hacı Bektaş Veli ve Anadolu’da Müslümanlık. Uluslararası Hacı Bek- taş Veli Sempozyumu Bildirileri. Ecevitoğlu, P., İrat, A.M., Yalçınkaya, A. (ed.).s.42-48. Dipnot Yayınları: Ankara.
• Kılıç, F., Arslan, M. ve Bülbül, T. (2007) Otman Baba Velâyetnâmesi (Tenkitli Metin).Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Korkmaz, G. Ö. (2007). Pir Sultan Abdal’ın Deyişlerinde Animizm ve İslâmiyet Öncesi Eski Türk İnançlarının İzleri. 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şö- leni Bildiri Kitabı Bülbül F., Kılıç T.(ed.). Ankara.
• Köprülü, M.F. (2005). Anadolu’da İslamiyet. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Köprülü, M.F. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar.Ankara: Akçağ Yayınları, Ankara ,2004.
• Malinowski, B. (2000). Büyü, Bilim ve Din. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Melikoff, I. (2005). Bektaşi-Alevîler’de Hz. Ali’nin Tanrılaştırılması. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. Haz. Prof.Dr. Ahmet Yaşar Ocak. S.79-102. Ankara: Türk Tarih Ku- rumu Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2003) Alevî ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Ya- yınları.
• Ocak, A. Y. (2004). Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ocak, A.Y. (1999) Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Oymak, İskender (2007). Alevilerde Kutsal Mekan Bağlamında Gelişen Ritüeller (Elazığ- Tunceli Örneği). 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı Bülbül F., Kılıç T.(ed.). Ankara.
• Sever, E. (2006). Yezidilik ve Yezidiliğin Kökenleri.İstanbul: Berfin Yayınları.
• Suhreverdi, Şihabuddin (2007) .Gerçek Tasavvuf(Avarifu’l Mearif), çev.Dr. Dilaver Selvi İstan- bul: Semerkand Yayınları.
• Şapolyo, E.B. (2006). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Elif Kitabevi.
• Taşğın, A. (2006) Türkmen Aleviler. İstanbul. Ataç Yayınları.
• Toku, N. (2007). İslam Felsefesine Giriş.Ankara: Savaş Yayınevi.
• Uçman, A. (2004). The Theory of the Dawr and the Dawriyas in the Otoman Sufi Literature., Sufism and Sufis in Ottoman Society adlı eser içinde. Der. Prof.Dr.Ahmet Yaşar Ocak.s.445-476. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uludağ, S. (1988). Devir. İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları.
• Usluer, F. (2007). Hurufilik-İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren İstanbul: Kabalcı Ya- yınları.
• Üçer, C. (2005) Tokat Yöresinde Alevilik. Ankara: Ankara Okulu.
• Yöndemli, F. (2007) Mevlevilikte Semâ ve Musiki. İstanbul: Nüve Kültür Merkezi.
• Yörükan, Y.Z. (2005). Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri: Şamanizm. Ankara: Yol Yayınları.
• Zelyut, R. (2011). Türk Aleviliği-Anadolu Aleviliğinin Kültür Kökeni. Ankara: Kripto Yayınları.
• *Fikri desteklerinden dolayı Doç. Dr. Bayram Akdoğan’a, Y. Doç. Dr. Süleyman Erguner’e, Prof. Dr.Hasan Onat’a, Vatan Özgül’e ve Dr. Çiğdem Gençler Güray’a teşekkürlerimi iletirim.