SÖZLÜ, YAZILI VE ELEKTRONİK KÜLTÜR ORTAMLARINDA BİLMECEDEN BULMACA VE BİLGİ YARIŞMASINA DÖNÜŞÜM

Yıl 2016, Cilt: 22 Sayı: 86, 109 - 126, 01.05.2016

Mehmet Çevik

Öz

Kültür ürünleri, çeşitli nedenlere bağlı olarak zamanla değişime uğrar. Bu değişim biçim, içerik, icra ve işlev gibi oldukça geniş bir yelpazede meydana gelebilir. Aslında değişim, zamana yayılmış bir süreçtir ve bu süreç, bir kültür ögesinin yeni formlarda varlığını devam ettirmesi ya da tamamen yok olmasıyla sonuçlanabilir. Bu konuda en önemli özellik, söz konusu kültür ögesinin işlevselliğini devam ettirip ettiremediğidir. Başka bir deyişle,  herhangi bir kültür ögesi, artık işlevini tamamlamışsa ve yerine geçecek daha güçlü bir alternatifle karşılaşmışsa, değişme ya da yok olma sürecine girmiş demektir. Bu açıdan toplumların sözlü kültür ortamından, önce yazılı, ardından da elektronik kültür ortamına geçişleri birçok kültürel ürünün değişip dönüşmesine hız kazandırmıştır. Türk kültüründe, özellikle işlev açısından değişim ya da dönüşüme uğrayan kültür ürünlerinden birini bilmece oluşturur. Bilmece, soru-cevap prensibine dayanan geleneksel bir sözlü kültür ürünüdür. Türk kültüründe ilk yazılı örneklerine 14. yüzyılda rastlanan bu ürün, kişileri eğlendirme, düşündürme ve bilgilendirme gibi genel işlevlere sahiptir. Sözlü kültür ortamında yüzyıllarca yaşatılmış olan bilmece, bu işlevlerini yazılı kültür ortamında bulmacaya, elektronik kültür ortamında da bilgi yarışmasına bırakmış durumdadır. Bu çalışmada bilmece, bulmaca ve bilgi yarışması kavramları sözlü, yazılı ve elektronik kültür ortamları içinde kısaca değerlendirilmiş ve bilmece türü, bulmaca ve bilgi yarışması türleriyle karşılaştırılmıştır. Böylece kültürel değişim bağlamında bilmeceden bulmaca ve bilgi yarışmasına dönüşüm konusu tartışılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

bilmece, bulmaca, bilgi yarışması, dönüşüm

Kaynakça

• Alperen, Altan (1996). “Folklor ve Edebiyatın Unutulan Unsuru: Bilmeceler”. Millî Folklor, IV, 31-32: 117-125.
• Alptekin, Ali Berat (2006). “Türk Masallarında Karşılaştığımız Bilmecemsi Unsurlar”. Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na Armağan, (Haz.: Ali Berat Alptekin), Konya: Kömen-SOTA Yayınları, 334-361. Anderson, Ken t (1978). Television Fraud/The History and Implications of the Quiz Show Scandals. USA: Greenwood Press Inc.
• Arun, Özgür (2010). “Türkiye’de Televizyon Alanının Sosyal Yapısı ve Televizyon Alanında Kültürel Tüketim Pratikleri”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Assmann, Jan (2015). Kültürel Bellek. (Çev.: Ayşe Tekin), İstanbul: Ayrıntı.
• Aytaç, Gürsel (2002). Edebiyat ve Medya-Kitaptan Ekrana Edebiyat. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Balta, Elif Emine (2013). “Bilmecelerin Dil-Düşünce Bağlamında Eğitimdeki Yeri ve Önemi”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, VIII, 1: 891-899.
• Başgöz, İlhan ve A. Tietze (1999). Türk Halkının Bilmeceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Başgöz, İlhan (1986). Folklor Yazıları. İstanbul: Adam.
• Binark, Mutlu (2015). “Yeni Medya Özel Sayısı Hakkında: Neden?”. Folklor/Edebiyat, XXI, 83: 9-18.
• Boratav, Pertev Naili (1997). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek.
• Boyraz, Şeref (2009). “ ‘Okuntu’dan Davetiyeye Bir Dönüşümün Anatomisi”. Millî Folklor, XI, 84: 87-96.
• Çelebioğlu, Âmil ve Y. Z. Öksüz (1979). Türk Bilmeceler Hazînesi. İstanbul: Ülker.
• Çevik, Mehmet (2014). “Kültürel Değişim, Gelenek ve Türk Halk Hikâyeciliği”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, IX, 12: 113-123.
• Çobanoğlu, Özkul (1999). “Sözlü Kültürden Yazılı Kültür Ortamına Geçiş Bağlamında Erken Dönem Osmanlı Tarihlerinden Âşıkpaşazâde’nin Epik Karakteri Üzerine Tespitler”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılı Özel Sayısı, 65-82.
• Çobanoğlu, Özkul (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Ankara: Akçağ.
• Dağtaş, Erdal ve O. Yıldırım (2015). “İnternet ve Sosyal Ağlar Dolayımlı Gündelik Yaşam Pratikleri: Anadolu Üniversitesi Öğrencileri Üzerine Mikro Alan Araştırması”. Folklor/Edebiyat, Dilçin, Cem (1997). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Dursun, Onur ve D. Evirgen (2014). “Bilginin Popüler Kültür-Popüler Kültürün Bilgi Aracı Olarak Kullanıldığı Bir Alan: Yarışma Programları”. Global Media Journal, IV, 8: 125-153.
• Dursun, Onur (2009). “Medyada (Basın) Eğlenceyle Sunulan İdeoloji Anadolu’da Vakit Gazetesinin Bulmacası Üzerine Bir Analiz”. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 37: 65-87. Duymaz, Ali (2006). “Afganistan Özbeklerinin Bilmeceleri ile Anadolu Sahası Bilmecelerinin Ortak Yapı Özellikleri Üzerine”. Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na Armağan, (Haz.: Ali Berat Alptekin), Konya: Kömen-SOTA Yayınları, 470-480 . Elçin, Şükrü (1993). Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ.
• Fiske, John (1992). Television Culture. London: Routledge. Gans, Herbert J. (2005). Popüler Kültür ve Yüksek Kültür. (Çev.: Emine Onaran İncirlioğlu), İstanbul: Yapı Kredi. Güneş, Sadık (2001). Medya ve Kültür. Ankara: Vadi. Haviland, William A. (2002). Kültürel Antropoloji. (Çev.: Hüsamettin İnaç ve Seda Çiftçi) İstanbul: Kaknüs.
• Haymes, Edward R. (2010). Sözlü Destan/Sözlü Şiir Araştırmasına Bir Giriş. (Çev.: Ali Çelik), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• İçel, Hatice (2010). Türk Bilmecelerinin Şiirsel Yapısı. Ankara: Akçağ.
• İSMMMO [İstanbul Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası] (2010). “Hayaller Yarışıyor”. 2009 Yılı Oda Faaliyet Raporu, Şubat 2010, E-kitap 51: 103-119. http://www.istanbulsmmmodasi. org.tr/yayinlar.asp?Gid=3 Erişim: 07.09.2015.
• Karadavut, Zekeriya (2006). “Kırgız Bilmeceleri”. Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na Armağan, (Haz.: Ali Berat Alptekin), Konya: Kömen-SOTA Yayınları, 481-514.
• Karademir, Fevzi (2010). Türk Halk Bilmeceleri/Yapı-Dil-Üslup Özellikleri. Gaziantep: Lazer Ofset.
• Kaya, Doğan (2004). Anonim Halk Şiiri. Ankara: Akçağ. Kıvanç, Halit (2002). Telesafir/“Bizde TV Böyle Başladı”. İstanbul: Remzi Kitabevi. Kocabaşoğlu, Uygur (1980). Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. Koçak, Aynur (2005). “Sözlü Kültür Ortamından Elektronik Kültür Ortamına Menkıbeler: Mehmed Emin Tokadi Örneği”. Hacı Bektaş Velî, 35: 273-284. Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Sözlüğü. (Çev.: O. Akınhay ve D. Kömürcü), Ankara: Bilim ve Sanat. McQuail, Denis ve S. Windahl (2005). İletişim Modelleri. (Çev.: Konca Yumlu) Ankara: İmge Kitabevi. Morley, David ve K. Robins (2011). Kimlik Mekânları. (Çev.: Emrehan Zeybekoğlu), İstanbul: Ayrıntı. Mutlu, Erol (2004). İletişim Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat.
• Onay, Ahmet Talât (1996). Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i. (Haz.: Cemal Kurnaz), Ankara: Akçağ.
• Ong, Walter J. (1999). Sözlü ve Yazılı Kültür-Sözün Teknolojileşmesi. İstanbul: Metis.
• Önal, Mehmet Naci (1997). “Dobruca Türkleri’nin Bilmeceleri”. Folklor/Edebiyat, II, 10: 83-107. Özdemir, Nebi (2005). Türk Eğlence Kültürü. Ankara: Akçağ.
• Özdemir, Nebi (2008). Medya Kültür ve Edebiyat. Ankara: Geleneksel. Sağlam, Musa Yaşar ve T. Yüce (2004). “Cola Turka Örnekleminde Reklam Bildirimlerinde Kültürel Ögeler”. Türkbilig, 2004/7: 114-124.
• Sakaoğlu, Saim (1995). “Azerbaycan ve Anadolu Sahası Bilmecelerinde Görülen Yapı Ortaklıkları Üzerine”. İpek Yolu Uluslararası Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı, 491-499. Sanders, Barry (1999). Öküzün A’sı/Elektronik Çağda Yazılı Kültürün Çöküşü ve Elektronik Kültürün Yükselişi. (Çev.: Şehnaz Tahir), İstanbul: Ayrıntı.
• Sekmen, Muhsine (2010). “Küreselleşme ve Değerler Bağlamında Televizyon Yarışma Programlarının Bir Analizi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Swift, Olivia (2015). “Halkın Bulmacaları: Kare Bulmacalar ve Bilgi Politikaları”. (Çev.: Onur Dursun), İleti-ş-im, Haziran, 22: 173-192.
• Şimşek, Esma (2003). “Bilmeceler”. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, C. 3, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 222-250.
• Taşlıova, M. Mete (2011). “Televizyon Folkloru: Alan Araştırmasında Televizyon Tekniği ve Elektronik Turist Rehberliği”. Türkbilig, 22: 121-136.
• Taşlıova, M. Mete (2014). “Stüdyoya Taşınan Âşıklık veya ‘Stüdyo Tipi’ Âşıklığa Doğru: Sözlü <Doğal> ve Dijital <Elektronik> İcra Yapıları Üzerinde Mukayese”. Türkbilig, 27: 79-104.
• Tekin, Talât (1978). “Avrupalılar ve Türkçenin Latin Harfleriyle Yazımı”. Türk Dili, Kasım, Yazı Devrimi [Özel Sayısı], XXXVIII, 326: 590-594.
• Tikbaş, Fadime (2011). “Kültür, Eğitim ve Kültür Ekonomisi Kapsamında Bulmacaların İşlevleri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TÜİK (2015). “İstatistiklerle Kadın 2014”. TÜİK Haber Bülteni, 18619. E-erişim: http://www. tuik.gov.tr/PreHaber Bultenleri.do?id=18619 15.09.2015
• Türkçe Sözlük (1998). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkyılmaz, Dilek (2009). “Ortak Sır Kalıplarımız: Türk Dünyası Bilmeceleri Üzerine”. Millî Folklor, X, 81: 40-53.
• Uysal, Ahmet (1975). “Behlül Dânâ Fıkralarının Türk Halk Edebiyatındaki Yeri”. Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı Belleten 1974, Ankara: Kültür Bakanlığı, 177-189.
• Williams, Raymond (1993). Kültür. (Çev.: Suavi Aydın), Ankara: İmge Kitabevi.
• Yıldırım, Dursun (1998). Türk Bitiği-Araştırma/İnceleme Yazıları. Ankara: Akçağ.