PALEOLİTİK ÇAĞDA MEZARLAR ve ÖLÜM KAVRAMI

Yıl 2016, Cilt: 22 Sayı: 87, 173 - 194, 01.08.2016

Murat Karakoç

Öz

Tarih öncesi devirlerde ölüm kavramı ve mezar uygulamalarının en erken ne zaman

başladığı ve ölülerini gömen ilk insanların bunu hangi amaçlarla yaptıkları tartışmalı bir

konudur. Paleolitik Çağ’da yaşamış insanların sembolik dünyalarıyla ilişkilendirilen ve

mezar olarak tanımlanan buluntu alanları bu anlamda en çok dikkat çeken materyallerdir.

Bu tür buluntu alanları Afrika, Asya ve Avrupa kıtalarında yer alan yerleşim yerlerinde

en azından 100,000 yıl öncesinden bilinmektedir. Çalışmamız bu yerleşim alanlarında

mezar olarak tanımlanmış buluntuları ve bunlarla ilişkili görünen diğer verileri eldeki

bilgiler ışığında değerlendirmek ve bunların açıklanmasında gerekli olan bazı önemli

süreçleri özetlemeyi amaçlar. Simgesel düşünce, din ve ritüel uygulamalarla da

açıklanmaya çalışılan paleolitik mezarları ve içlerinden çıkan buluntular, bu zamanlarda

yaşamış insanların soyut ve manevi dünyalarıyla ilgili birtakım ipuçları da vermektedir.

Bu durum ‘simgesel düşünce’, ‘öteki dünya’ veya ‘din’ anlayışının çok erken zamanlarda

başlamış olabileceğine işaret eder. ‘Yamyamlık’, ‘kafatası kültü’ ve mezarlarda aşı

boyası gibi bulgulardan yola çıkılarak açıklanmaya çalışılan ‘yeniden doğuş umudu’

veya ‘ruh anlayışı’ gibi ortaya atılan daha pek çok kavram konunun önemini ortaya

koyar. En erken mezar olarak tanımlanan bulgularla Orta Paleolitik (Mousterian)

dönemde karşılaşılmakta ve Üst Paleolitik dönemde (Gravettian ve Magdelenian

evrelerde) bunların çok daha karmaşık bir hal almaya başladıkları görülmektedir. Bu

bağlamda çalışmamızın kronolojik sınırlaması Paleolitik Çağ olarak belirlenmiştir. Orta

Paleolitik döneme tarihlenen anatomik açıdan modern görünümlü Homo sapiens ve

Homo neandertalensis ile ayrıca Üst Paleolitik dönemin sonlarına tarihlenen ve mezar

olarak tanımlanan Homo sapiens buluntu alanları çalışmamız kapsamında ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Paleolitik, mezarlar, ölüm kavramı

Kaynakça

• Aldhouse-Green, Stephan ve Pettitt, B. Paul (1998). “Paviland Cave: Contextualizing the Red Lady,” Antiquity Vol. 72, Issue 278 (Dec), s. 756-772, doi: http://dx.doi.org/10.1017/ S0003598X00087354
• Alt, Kurt, W., S. Pichler, W. Vach, B. Klima, E. Viček ve J. Sedlmeier (1997). “Twenty-five thousand-year-old triple burial from Dolni Věstonice: An ice-age family?,” American Journal of Physical Anthropology Vol. 102, Issue 1 (Jan), s. 123-131, doi: 10.1002/ (SICI)1096-8644(199701)102:1<123::AID-AJPA10>3.0.CO;2-2
• Barham, Lawrence (2002). “Backed tools in Middle Pleistocene central Africa and their evolutionary significance,” Journal of Human Evolution, Vol. 43, Issue, 5 (Nov), s. 585-603, erişim: http://in-africa.org/wp-content/uploads/2012/12/Barham-2002-JHEbacked- tools-in-MPle-Africa-Twin-Rivers.pdf, doi: 10.1006/jhev.2002.0597
• Bar-Yosef, Ofer, B. Vandermeersch, B. Arensburg, P. Goldberg, H. Laville, L. Meignen, Y. Rak, E. Tchernov ve A.M. Tillier (1986). “New data on the origin of modern man in the Levant,” Current Anthropology Vol. 27, No.1, (Feb), s. 63-65, doi: 10.1086/203389
• Bar-Yosef, Ofer, B. Vandermeersch, B. Arensburg, A. Belfer-Cohen, P. Goldberg, H. Laville, L. Meignen, Y. Rak, J.D. Speth, E. Tchernov, A.M. Tillier ve S. Weiner (1992). “The excavations in Kebara Cave, Mt. Carmel: Comments and Replies,” Current Anthropology Vol. 33, No. 5, (Dec), s. 497-550, erişim: http://www.jstor.org/ stable/2743915
• Belfer-Cohen, Anna ve Hovers, Erella (1992). “Mousterian and Natufian burials in the Levant,” Current Anthropology Vol. 33, No. 4 (Aug-Oct), s. 463-471, erişim: http:// www.jstor.org/stable/2743875
• Bergounioux, Frederic Marie (1958). “Spiritualité,” de l’homme de Néandertal içinde ed. G. H. R. von Koenigswald, Hundert Jahre Neanderthaler, Kemink en Zoon, Utrecht, s. 151–166.
• Blanc, Alberto (1961). “Some evidence for the ideologies of early man,” Social life of early man içinde ed. S. L. Washburn, Viking Fund Publications in Anthropology 31, s. 119- 136.
• Bogucki, Peter (2013). İnsan Toplumunun Kökenleri. Çev. Cumhur Atay, İstanbul: Kalkedon Yayınları.
• Bonifay, Eugéne, (1965). “Un ensemble ritual moustérien a la grotte du Régourdou (Montignac, Dordogne),” Atti del VI Congresso Internazionale dele Scienze Prehistoriche e Protoistoriche Rome 2 içinde s.136-140.
• Bonifay, Eugéne ve Vandermeersch, Barnard (1962). “Dépots rituels d’ossements d’ours dans le gisement moustérien du Régourdou (Montignac, Dordogne),” Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances de l’Académie des Sciences Paris, 255, Part 3, s. 1635-1636.
• Bordes, Françios ve Lafille, Jean (1962). “Découverte d’un squelette d’enfant moustérien dans le gisement du Roc de Marsal, commune de Campagne-du-Buque (Dordogne),” Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances de l’Académie Sciences Vol. 254, s. 714-715.
• Bowler, Jim M, R. Jones, H. Allen ve A.G. Thorne (1970). “Pleistocene human remains from Australia: a living site and human cremation from Lake Mungo, Western New South Wales,” World Archaeology Vol. 2, Issue 1, (Special Issue), s. 39-60, doi: 10.1080/00438243.1970.9979463
• Breuil, Henri ve Lantier, Raymond (1959). The Men of the Old Stone Age. St. Martin’s Press, New York.
• Chase, G. Philip ve Harold. L. Dibble (1987). “Middle Paleolithic Symbolism: A review of current evidence and interpretations,” Journal of Anthropological Archaeology Vol. 6, s. 263-296, erişim http://www.oldstoneage.com/pubs/HLD/symbols.pdf
• Capitan, Louis ve Peyrony, Denis (1909). “Deux squelettes humains au millie u de foyers de l’époque moustérienne,” de l’Ecole d’Anthropologie, Annee XII, Paris 6, (Dec), s. 402-409, erişim: https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-01076288/document
• Capitan, Louis ve Peyrony, Denis (1912). “Station préhistorique de la Ferrassie,” Revue Anthropologique , Tome XXII, (Jan), s. 76-99, erişim: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/ bpt6k4425318/f79.image
• Capitan, Louis ve Peyrony, Denis (1921). “Nouvelles fouilles a la Ferrassie (Dordogne)”, Association Française pour l’Avancement des Sciences, Comptes Rendus Vol. 44, s. 540-542.
• Dobrovolskaya, Maria, Richards, Michael ve Trinkaus, Erik (2012). “Direct radiocarbon dates for the mid Upper Paleolithic (eastern Gravettian) burials from Sunghir, Russia,” Bulletins et Mémoires de la Société d’Anthropologie de Paris, Vol. 24, Issue 1-2, (june), s. 96–102, erişim: http://www.researchgate.net/publication/226504882_ Direct_radiocarbon_dates_for_the_Mid_Upper_Paleolithic_(eastern_Gravettian)_ burials_from_Sunghir_Russia, doi: 10.1007/s13219-011-0044-4.
• Eliade, Mircea (1975). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi: Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına. Çev. Ali Berktay, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Formicola, Vincenzo, Pontrandolfi, Antonella ve Svoboda, Jiri (2001). “The Upper Paleolithic triple burial of Dolni Vestonice: Pathology and funerary behavior,” American Journalof Physical Anthropology, Vol. 115, Issue, 4 (Aug), s. 372-379, doi: 10.1002/ajpa.1093
• Gargett, H. Robert (1989). “The evidence for Neandertal Burial,” Current Anthropology, Vol. 30, No. 2 (Apr), s. 157-177, erişim: http://www.jstor.org/stable/2743544
• Gargett, H. Robert (1999). “Middle Palaeolithic Burials is not a Dead Issue: the View from Qafzeh, Saint-Césaire, Kebara, Amud, and Dederiyeh”, Journal of Human Evolution, Vol. 37, Issue, 1 (Jul), s. 27-90, erişim: http://www.idealibrary.com
• Garrod, Dorothy ve Bate, M. Dorothea (1937). The Stone Age of Mount Carmel. Oxford: Clarendon Press, erişim: https://ia600506.us.archive.org/18/items/ stoneageofmountc02join/stoneageofmountc02join.pdf
• Golovanova, V. Liubov, Hoffecker, F. John, Kharitonov, M. Vitality ve Romanova, P. Galina (1999). “A Neanderthal Occupation in The Northern Caucasus,” Current Anthropology, Vol.40. No.1, (Feb), s. 77-86,erişim:http://www.researchgate.net/ publication/235902408_Mezmaiskaya_Cave_A_Neanderthal_Occupation_in_the_ Northern_Caucasus, doi: 10.1086/515805
• Gru’n, Rainer, Stringer, B. Christopher ve Schwarcz, P. Henry (1991). “ESR dating of teeth from Garrod’s Tabiun collection,” Journal of Human Evolution Vol. 20, Issue 3, (Mar), s. 231-248, doi: 10.1016/0047-2484(91)90074-6
• Hansen, Svend (2005). “‘Border Crossing’ Cultural Elements: Neolithic Figurines-East- West”, How Did Farming Reach Europe?Anatolian-European Relations From The Second Half Of The 7th Through The First Half Of The 6th Millennium Cal. BC., Byzas 2 içinde eds. C. Lichter-R. Meriç, İstanbul: Ege Yayınları, s. 195-212.
• Harrold, B. Francis (1980). “A comparative analysis of Eurasian Paleolithic burials,” World Archaeology Vol. 12, Issue 2, (Jul), s. 195-211, doi:10.1080/00438243.1980.9979792 Hodder, Ian (2013). “Sembolik ve Yapısalcı Arkeoloji,” Arkeoloji: anahtar kavramlar içinde eds. C. Renfrew ve P. Bahn, Çev. Selda Somuncuoğlu, İstanbul: İletişim Yayınları, s. 234-239.
• Hauser, Otto (1909). “Decouverte d’un squelette du type du Néandertal sous l’abri inférieur du Moustier,” L’Homme Préhistorique 7, s. 1-9.
• Hrdlicka, Aleš (1930). The Skeletal remains of early man, Smithsonian Miscellaneous Collections 83. Smithsonian Institution, Washington: The Lord Baltimore Press, e-book, erişim: http://ia902701.us.archive.org/18/items/smithsonianmisce831930smit/ smithsonianmisce831930smit.pdf
• Jacobi, M. Roger ve Higham, F.G. Tom (2008). “The ‘Red Lady’ ages grace fully: new ultrafiltration AMS determinations from Paviland,” Journal of Human Evolution vol. 55, Issue 5, (Nov), s. 898-907, doi:10.1016/j.jhevol.2008.08.007
• Jelinek, Jan (1992). “New Upper Palaeolithic burials from Dolni Věstonice,” L’Aventure Humaine: 5 Millions d’Années, études et Recherches Archéologiques de l’Université de Liége 56, s. 207-228.
• Kolankaya-Bostancı, Neyir (2012). “Anadolu’da Erken Prehistorik Dönem Kırmızı Aşı Boyası Kullanımı”, Anadolu/Anatolia 38, s. 29-51.
• Kuzmin, V. Yaroslav, van der Plicht, Johannes ve Sulerzhitsky, D. Leopol (2014). “Puzzlingradiocarbon dates fort he Upper Paleolithic site of Sungir (Central Russian Plain),”Radiocarbon vol. 56, Nr. 2 s. 451-459. doi: 10.2458/56.17038
• Leroi-Gourhan, Arlette (1964). Les Religions de la Préhistoire. Paris: Presses Universitaires de France.
• Leroi-Gourhan, Arlette (1975). “The flowers found with Shanidar IV: a Neanderthal burial in Iraq,” Science Vol.190, Issue 4214, s. 562-564, doi: 10.1126/science.190.4214.562
• Leroi-Gourhan, Arlette (1989). “Grave Shortcomings: The evidence for Neandertal burial (and comments and Reply),” Current Anthropology vol. 30, No. 2, (Apr), s. 182, erişim: http://www.jstor.org/stable/2743544
• Lévy-Bryhl, Lucien (2006). İlkel İnsanda Ruh Anlayışı. Çev. Oğuz Adanır, İstanbul: Doğubatı Yayınları.
• Lewin, Roger (2008). Modern İnsanının Kökeni. Çev. Nazım Özüaydın, Ankara: TÜBİTAK Yayınları.
• Martin, Henri (1909). Recherches sur l’evolution du Moustérien dans le gisement de la Quina (Charente) Scheiches Fréres, vol. 2, Paris.
• McCown, T. (1937). “Mugharet es-Skhul: Description and excavations,” The Stone Age of Mount Carmel içinde eds. D. Garrod ve D. M. Bate, , Oxford: Clarendon Press, s. 91-107. erişim: https://ia600506.us.archive.org/18/items/stoneageofmountc02join/ stoneageofmountc02join.pdf
• McDermott, P. Frank, Gru’n, Rainer, Stringer, B. Cristopher ve Hawkesworth, J. Chris (1993). “Mass-spectrometric U-series dates for Israeli Neanderthal/early modern hominid sites,” Nature 363 (May), s. 252-255, erişim: http://www.nature.com/nature/ journal/v363/n6426/pdf/363252a0.pdf doi:10.1038/363252a0
• Movius, L. Hallam (1953). “The Mousterian Cave of Teshik-Tash: Southeastern Uzbekistan, Central Asia,” American School of Prehistoric Research Bulletin 17, s. 11-71.
• Nalawade-Chavan, Shweta, McCullagh, James ve Hedges, Robert (2014). “New Hydroxyproline radiocarbon dates from Sungir, Russia: Confirm Early Mid Upper Paleolithic in Eurasia,” PLOSone, Vol. 9, Issue 1, s. 1-8, doi:10.1371/journal. pone.0076896
• Oakley, P. Kenneth, Campbell, G. Bernard ve Molleson, Theya (1971). Cataloque of Fossil Hominids, Part II, Europe. London: Trustees of the British Museum.
• Oakley, P. Kenneth, Campbell, G. Bernard ve Molleson, Theya (1975). Cataloque of Fossil Hominids, Part III, Americas, Asia, Australasia. London: Trustees of the British Museum.
• Olley, M. John, Roberts, G. Richards, Yoshida, Hiroyuki ve Bowler, M. James (2006). “Single– grain optical dating of grave-in fill associated with human burials at Lake Mungo, Australia,” Quaternary Science Reviews, Volume 25, Issue 19-20, (October), s. 2469- 2474, erişim: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0277379106000412 doi:10.1016/j.quascirev.2005.07.022
• Ohta, Shoji, Nishiaki Yoshihiro, Abe Yoshito, Mizoguchi Yuji, Kondo Osamu, Dodo Yukio, Muhesen Sultan, Akazawa Takeru, Oguchi Takashi ve Haydal Jamal (1995). “Neanderthal Infant Burial from the Dederiyeh Cave in Syria”, Paléorient, vol.21,No. 2, s. 77-86, erişim: http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/paleo_0153-9345_1995_num_21_2_4619, doi : 10.3406/paleo.1995.4619
• Özbek, Metin (2006). Çayönü’nde İnsan. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özkaya, Vecihi ve Coşkun, Aytaç (2011). “Körtik Tepe”, The Neolithic in Turkey: New excavations and new research: The Tigris Basin içinde eds. M. Özdoğan-N. Başgelen-P. Kuniholm, İstanbul: Archaeology and Art Publications, s. 89-127.
• Pearson, P. Mike (2002). The Archaeology of Death and Burial. Texas: A&M University Press.
• Pettitt, B. Paul (2002). “When burial begins,” British Archaeology: Origins of Burial, August 66, online, erişim tarihi: 18. 10. 2013, http://www.archaeologyuk.org/ba/ba66/feat1. shtml.
• Pettit, B. Paul (2011). The Paleolithic origins of human burial. London: Routledge.
• Pettitt, B. Paul ve Trinkaus, Erik (2000). “Direct radiocarbon dating of the Brno 2 Gravettian human remains,” Anthropologie (Brno), Vol. 38, Issue 2, s. 149-50.
• Pettitt, B. Paul, Richards, Micheal, Roberto, Maggi ve Formicola, Vincenzo (2003). “The Gravettian burial known as the Prince (“I1 Principe”): new evidence for his age and diet,” Antiquity Vol. 77, Issue 295, (Mar), s. 15-19, erişim: doi: http://dx.doi. org/10.1017/S0003598X00061305, http://www.uio.no/studier/emner/hf/iakh/ ARK1010/v10/undervisningsmateriale/The%20Gravettian%20burial%20known%20 as%20the%20Prince.pdf
• Peyrony, Denis (1934). “La Ferrassie: Moustérien, Périgordien, Aurignacien,” Préhistoire Part 3, s. 1-92.
• Roper, K. Marilyn (1969). “A survey of the evidence for intrahuman killing in the Pleistocene,” Current Anthropology Vol.10, No. 4, (Oct), s. 427-459, erişim: http://www.jstor.org/ stable/2740555
• Solecki, S. Ralph (1971). Shanidar: The First Flower People. New York: Knopf.
• Solecki, S. Ralph (1975). “Shanidar IV: a Neanderthal flower burial in Northern Iraq,” Science Vol. 190, No. 4217, (Nov), s. 880-881, erişim: 10.1126/science.190.4217.880, doi: 10.1126/science.190.4217.880
• Solecki, S. Ralph (1977). “The implications of Shanidar Cave Neanderthal flower burial,” Anthropology and climate of opinion içinde ed. S. Freed, New York: Annals of the New York Academi Science, s.114-124
• Suzuki, Hisashi (1970a). “The skull of the Amud man,” The Amud Man and His Cave Site içinde eds. H. Suzuki ve F. Takai, Tokyo: University of Tokyo press, s.123–206.
• Suzuki, Hisashi (1970b). “Skeletal remains of the Amud Man: general conclusions,” The Amud Man and His Cave Site içinde eds. H. Suzuki & F. Takai, Tokyo: University of Tokyo press, s. 421–422.
• Trinkaus, Erik (1983). The Shanidar Neandertals. Orlando: Academic Press.
• Trinkaus, Erik (1985). “Cannibalism and burial at Krapina,” Journal of Human Evolution Vol. 14, Issue 2, (Feb), s. 203-216. doi:10.1016/S0047-2484(85)80007-5
• Trinkaus, Erik, Svoboda, Jiri, West, L. Dixie, Sladek, Vladimir, Hillson, W. Simon, Drozdova,Eva ve Fisakova, Miriam (2000). “Humans remains from the Moravian Gravettian: Morphology and Taphonomy of isolated elements from the Dolni Vestonice II Site,” Journal of Archaeological Science 27, s. 1115-1132, erişim: http://www.idealibrary. com, doi:10.1006/jasc.1999.0501
• Uhri, Ahmet (2010). Anadolu’da Ölümün Tarihöncesi: Bir Geleneğin Oluşum Süreçleri. İstanbul:Ege Yayınları.
• Vandermeersch, M. Bernard (1970). “Une sépulture moustérienne avec offrandes découverte dans la grotte de Qafzeh,” Comtes Rendus Hebdo madaires des Séances de L’Académie des Sciences Tome 270/1 s. 298-301, erişim: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/ bpt6k4802850/f335.image
• Vandermeersch, M. Bernard (1976). “Les sépultures néandertaliennes”, La Préhistoire Française içinde ed. H. de Lumley, Paris: CNRS, s. 725-727.
• Vandermeersch, M. Bernard (1981). Les hommes fossiles de Qafzeh (Israel). Paris: CNRS.
• Vandermeersch, M. Bernard (1989). “The evolution of modern humans: Recent evidence from Southwest Asia,” The human revolution: Behavioural and biological perspectives on the origins of modern humans içinde eds. P. Mellars ve C. Stringer, Princeton: Princeton University Press, s. 155-164.
• Vermeersch, M. Pierre, Paulissen Eric, Stokes Stephen, Charlier Christine, Van Peer Philip, Stringer Chris ve Lindsay William (1998). “A Middle Paleolithic Burial of Modern Human at Taramsa Hill, Egypt”, Antiquity, Volume 72, Issue 277, (Sep), s. 475-484, erişim: https://lirias.kuleuven.be/bitstream/123456789/184410/1/Vermeersch+1998+ Antiquity+Taramsa.pdf
• Walker, J. Michael, Gibert, Josep, Lòpez, Mariano, Lombardi, A. Vincent, Pérez- Pérez, Alejandro, Zapata, Josefina, Ortega, Jon, Higham, Thomas, Pike, Alistair, Schwenninger, Jean-Luc, Zilhão, Joao ve Trinkaus, Erik (2008). “Late Neandertals in Southeastern Spain: Sima de las Palomas del Cabezo Gardo, Murcia, Spain,” Proceedings of National Academy of Sciences USA, Vol. 105 No. 52, s. 20631-20636, erişim: www.pnas.org_cgi_doi_10.1073_pnas.0811213106
• Walker, J. Michael, Lombardi, A. Vincet, Zapata, Josefina ve Trinkaus, Erik (2010). “Neandertal mandibles from the Sima de las Palomas del Cabezo Gardo, Murcia, Southeastern Spain,” American Journal of Physical Anthropology, Vol.142, Issue 2, (Dec), s. 261-272, erişim: http://www.readcube.com/articles/10.1002%2Fajpa.21223 ?r3_referer=wol&tracking_action=preview_click&show_checkout=1, doi: 10.1002/ ajpa.21223
• Zeitoun, Valery (2001). “The taxonomical position of the skull of Zuttiyeh,” Comptes Rendus de l’Académie des Sciences, série IIa: Sciences de la Terre et des Planètes, Vol. 332, Issue 8, (Apr), s. 521-525, doi:10.1016/S1251-8050(01)01568-3