Geleneksel Halk Sanatında Şahmaran Motifleri ve Bu Motiflerin Dili

Yıl 2016, Cilt: 22 Sayı: 88, 99 - 116, 01.11.2016

Birsel Çağlar Abiha

Öz

Anadolu’da her evin yılan suretinde bir sahibi olduğu ve ev halkını çeşitli

hastalıklara, nazara karşı koruduğu; eve bereket getirdiğine dair inanışlar oldukça

yaygındır. Günümüzde hâlâ Anadolu’nun birçok yerinde yüzü genç ve güzel bir kız,

bedeni ise çoğunlukla altı adet yılan biçimli ayağa sahip dev bir yılan şekliyle resmedilen

Sahmaran’ın evlere bereket getirdiğine inanılmaktadır. Halk sanatçıları tarafından

neredeyse tümüyle aynı biçimde çizilen Şahmaran figürünün, kökleri mit dünyasına

uzanan sembolik unsurlar taşıdığı görülmektedir. Halk sanatçıları bu sembolik dilin

farkında olmasalar da Şahmaran’ı camaltı resimlere, halıya, bakıra, gümüşe işlemeye

devam ederler. Halk sanatı Şahmaran motifleri incelendiğinde; Şahmaran’ın süslü

tacında ayın doğurganlık ve bereket sembolü olan hilal, bir ay simgesi olarak karşımıza

çıkar. İnsanlık tarihinde binlerce yıl boyunca kadın, yılan ve büyü sözcükleri bir arada

kullanılmış, bu birliktelik ay simgeciliği ile açıklanmıştır. Çeşitli kültürlerde bereket,

bilgi ve ölümsüzlük dağıttığına inanılan yılan bu özelliği ise ay ve ana tanrıçadan

almıştır. Şahmaran resimlerinde ana tanrıçanın sembollerinden olan, takılarla süslenmiş

koçboynuzları da doğurganlığı sembolize eden bir motif olarak karşımıza çıkmaktadır.

Kadın su ve ay güçlerinin sembolü olan inci, Şahmaran resimlerinde karşılaştığımız

bir diğer semboldür. Kozmolojik ve sihirsel nitelikleri ile aşkın ve evliliğin sembolü

olan inci, ay tanrıçayı ve nesillerin doğumunu sembolize eder. Şahmaran çizimlerinde

inci, ay ve yılan aynı tabloda yer alır. İnci kadın yumurtasını sembolize ettiği için dişi

ögeyi, koçboynuzları ise spiral formu sebebiyle erkek ögeyi temsil eder. Şahmaran

çizimlerinde karşımıza çıkan bir diğer sembol ise ölümsüzlüğü sembolize eden bitki

ve çiçek motifleridir. Bu çalışmada biz yılan- ay- tanrıçaya dair mitolojik dönemden

süzülüp gelen sözlü geleneğe ve halk sanatına sızan sembolleri karşılaştırmalı olarak

incelemeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Şahmaran, ay-yılan, inci boynuz

Kaynakça

• Kaynakça Abiha, Ç.Birsel (2014), Anadolu Türk Kültür Geleneğinde Şahmaran, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (yayımlanmamış) Doktora Tezi.
• Aksoy, Neveser (1997), Unutulmaya Başlayan Bir Halk Sanatımız Camaltı Resimleri, İstanbul: Yapı Kredi Kültür- Sanat Yayınları.
• Alptekin, Ali Berat(2012), Şahmaran Hikâyesi Üzerine Oluşan İnanışların Kökeni, 2. Tarsus Kent Sempozyumu, b.t.
• And, Metin (1998),Minyatürlerle Osmanlı- İslam Mitologyası, İstanbul: Akbank Kültür- Sanat Kitapları.
• Ateş, Mehmet(2001), Mitoloji ve Semboller: Anatanrıça ve Doğurganlık Sembolleri, İstanbul: b.y.
• Beydili, Celal (2005), Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• Black, Jeremy; GREEN, Antony (2003), Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü Tanrılar, İfritler, Semboller, İstanbul: Aram Yayınları.
• Bonnefoy, Yves(2000), Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Ankara: Dost Kitabevi.
• Campbell, Joseph (2003),Yaratıcı Mitoloji Tanrının Maskeleri, çev.Kudret Emiroğlu, 2.b., Ankara: İmge Kitabevi.
• Cebecioğlu, Ethem (1997), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara: Rehber Yayıncılık.
• Çıblak, Nilgün, (2007), «Tarsus Kültürünün Tanıtımında Şahmeran Efsanelerinin Önemi» Adana: Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.l6.
• Eliade, Mircea (1992), İmgeler Simgeler, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: Gece Yayınları.
• Eliade, Mircea (2003), Dinler Tarihine Giriş, çev. Lale Arslan, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Mant, Sevda (1998), Halk Sanatında Şahmaran, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (yayımlanmamış) Yüksek Lisans Tezi.
• Mülayim, Selçuk(1989), “Ana Tanrıça Kültü Üzerine Görüşler”, Türk Folkloru Belleten, C:I.Türk Folklor Yayınları.
• Oğuz, Burhan(2002), Mezar Taşında Simgeleşen İnançlar, İstanbul: AAV Yayınları.
• Onay, Ahmet Talat (2000), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özdemir, Hasan (1998), “Geleneksel Kültürümüzde Şahmeran”, V. Milletlerarası Halk Kültürü Kongresi Halk Edebiyatı Seksiyon Bildirileri, C.2.Ankara.
• Sözeri, Tankut (2000), Kültürlerde Şahmeran, İstanbul: İm Yayın Tasarım.
• Sözeri, Tankut (2004), İnançlarda Şahmeran,İstanbul: İm Yayın Tasarım.
• Wilkinson, Philip(2011), Efsaneler- Mitler, Çev. Emel Lakşe, 2. Baskı, İstanbul: Alfa Kitabevi.
• Yöndemli, Fuat(2006), Hayat Ağacı Ejder Yılan, 6.basım, İstanbul: Nüve Kültür Merkezi Yayınları.
• K1. Demir, Serpil, D. Tarihi: 1959, D. Yeri: Adana (5 yaşından itibaren Tarsus’ta yaşamakta.) Lise Mezunu, Görüşme Tarihi: 20.11.2010.
• K2. Kılıç, Hülya Yaş: 38, Doğum Yeri: Osmaniye, Eğitim Durumu: Üniversite, Görüşme yeri: Mersin 8.12.2011.
• K3.Güray, Seyfi, Yaş: 78, D. yeri: Ceyhan, eğitim: İlkokul, Görüşmenin Yapıldığı yer- tarih: Misis, 08.11.2011.
• K4. Tüzün, Ruziye, yaş: 78, D. Yeri: Ceyhan, Eğitim: Yok, Görüşme yeri- tarihi: Burhaniye Köyü, 08. 11. 2011.