İşlevselcilik Açısından Kuyu Motifinin Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sinemasına Yansımaları

Yıl 2020, Cilt: 26 Sayı: 102, 281 - 296, 03.05.2020

Nursel Işık

https://doi.org/10.22559/folklor.1207

Öz

Kuyu, teknolojik imkânların sınırlı olduğu kırsal bölgelerde, suya ulaşmayı kolay-
laştıran önemli kaynaklardandır. Bu kaynağın Türk kültüründe, düşünce ve yazın
dünyasında gerçek ve mecazî anlamlarda yer edindiği görülür. Kuyu motifinin,
günlük hayatta kullanılan deyim ve atasözlerinde, mâni ve türkülerde, masallarda,
efsanelerde, menkıbelerde, klasik şiirde, çağdaş edebiyatta maddî anlamının dışın-
da, güçlü bir sembol olarak kullanıldığı da bir gerçektir. Kültür ve edebiyatımızda
bu kadar çok kullanımı olan kuyu motifinin, Türk sinemasına yansımaları da para-
lel bir doğrultuda olmuştur. Drama ve korku filmlerinde, kuyunun maddî, efsanevî
ve psikolojik yönlerine vurgu yapıldığı görülür. Makale, kuyu motifinin halk kül-
türü ve Türk edebiyatından sinemaya aktarılmasını işlevsel açıdan ele almıştır. Ça-
lışmada, maddî bir unsurun görünürde işlevlerini yitirdiği düşünülmesine rağmen,
bağlam değiştirmesi sonucu yeni işlevler kazanması kuyu motifi üzerinden analiz
edilmeye çalışılmıştır. Çalışma sonucunda kuyunun, su kaynağı olmasının yanı
sıra sosyalleşme aracı olması, tabulara kaynak oluşturması, kişinin hatalarını dü-
zeltmesinde şahitlik ederek insanlara faydalı olması, kutsal kabul edilen kişilerin
yaşamında dönüm noktası olması, imkânsızlıkları ve çaresizlikleri anlatmak için
bir sembol olması, Klasik edebiyatta sevgilinin güzelliğini anlatmak için bir araç
olması, çağdaş yazın ve sinemada “ölümün, cinselliğin, geçmişin, bilinmeyenin”
ve karmaşık pek çok duygunun anlatılmasını sağlayan bir metafor olması gibi çok
çeşitli işlevleri olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

kuyu, halk inancı

Kaynakça

• Altıner, B. (2005). Metin Erksan sineması. İstanbul: Pan.
• Aylanç, M. (2017) Kıbrıs Türk romanı eserler sözlüğü. Ankara: Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi.
• Bayat, F. (2012). Türk mitolojik sistemi 2. (2. bs.). İstanbul: Ötüken.
• Beydili, C. (2004). Türk mitolojisi-Ansiklopedik sözlük. E. Ercan (Çev.). Ankara: Yurt.
• Bogatyrev, P. (1971). The function of folk costume in Moravian Slovakia. Paris: Mouton. Boratav, P. N. (1969). Az gittik uz gittik. Bilgi.
• Boratav, P. N. (1984). 100 soruda Türk folkloru. (2. bs.). İstanbul: Gerçek.
• Çobanoğlu, Ö. (2015). Türk halk kültüründe memoratlar ve halk inançları. (2. bs.). Ankara: Akçağ.
• Demir, N. (2013). Türk efsaneleri. İstanbul: Edge Akademi.
• Dizdarlı, B. (2014). Kuyu mezarları ülkesi. Lefkoşa: Khora.
• Dorson, R. M. (2011). Günümüz folklor kuramları. S. Gürçayır-Y. Özay (Çev.). (2. bs.). Ankara: Geleneksel.
• Erdem, S. (1991). “Bâbil” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, S. 4, ss. 392-395.
• Ergin, M. (2018). Dede Korkut Kitabı I-II. (2. bs.). Ankara: TDK.
• Gözükızıl, Ö. (2013). Çanakkale halk kültürü (I). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi.
• İnatçı, Ü. (2016). Kuyu / İç ve hiç. Kıbrıs Kültürel ve Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü.
• Jung, C. G. (2019). Dört arketip. Z. A. Yılmazer (Çev.). İstanbul: Metis.
• Kara, R. (1993). Erzincan manileri. Erzincan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı.
• Kâşgarlı M. (2013). Divanü Lûgat-it Türk. (Cilt I-II-III). B. Atalay (Çev.). Ankara: TDK.
• Kilisli, R. B. (2001). Mâniler. A. Çatıkkaş (Haz.) İstanbul: MEB.
• Kurtoğlu, M. (2008). Urfa efsaneleri. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Levend, A. S. (2017). Divan edebiyatı: Kelimeler ve remizler, mazmun ve mefhumlar. (2. bs.). İstanbul: Dergâh.
• Malinowski, B. (2016). Bilimsel bir kültür teorisi. D. Uludağ (Çev.). Ankara: Doğubatı.
• Meriç, N. (2019). Toplu öyküleri- II (4.Baskı). İstanbul: YKY.
• Ögel, B. (1978). Türk kültür tarihine giriş-3. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Özyürek, R. (1991). Mânilerimiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü (Cilt II). İstanbul: MEB.
• Pala, İ. (2015). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. İstanbul: Kapı.
• Poe, E. A. (2019). Kuyu ve sarkaç. C.N. Öztürk (Çev.). İstanbul: Karbon.
• Roux, J.-P. (1994). Türklerin ve Moğolların eski dini. A. Kazancıgil (Çev.). İstanbul: İşaret.
• Sakaoğlu, S. (1983). Kıbrıs Türk masalları. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Şimşek, E. (2001). Yukarıçukurova masallarında motif ve tip araştırması (Cilt II). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Thompson, S. (1955-1958). The motif-index of folk-literature (6 cilt). Indiana University. Türk halk müziği sözlü eserler antolojisi-2 (2000). TRT Müzik Dairesi.
• Elektronik kaynaklar
• Balkaya, A. (2014). Halk anlatılarında kuyunun işlevselliği üzerine bir okuma. Milli Folklor, 102, 53- 64. http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=102&Sayfa=50.
• Fjellström, P. (1974). The functions of folk costume in Moravian Slovakia by Petr Bogatyrev and Richard G. Crum. Anthropos, S. 69 (3/4), ss. 645-647. https://www.jstor.org/stable/40458599.
• Halman, T. S. (1991). Bir kara derin kuyu by Nezihe Meriç: Sarı defter by Handan Saraç: Bu gece Pera’da by Jale Sancak. World Literature Today, S. 65 (1), ss. 183-184. https://www.jstor.org/ stable/40146359.
• İnce, A. (2007). “Kuyu cadısı” ve düşündürdükleri. TÜBAR, S. XXI, ss. 109-122. https://dergipark.org. tr/tr/download/article-file/156896.
• Karadağ, M. (2017). Ümit İnatçı “Kuyu”da ‘hiç’lik ve varoluşu sorguluyor. Lefkoşa Yeni Düzen gazetesi Gaile eki, ss. 407. http://www.yeniduzen.com/umit-inatci-kuyuda-hiclik-ve-varolusu- sorguluyor-86957h.htm.
• Köktürk, Ş. (2006). Türk destanlarında hapsedilme motifi. TÜBAR S. XIX, ss. 383-400. https:// dergipark.org.tr/tr/download/article-file/156868.
• Turan, M. O. (2013). Kuyu filmindeki arzu kavramının Lacancı psikanalitik yaklaşım çerçevesinde çözümlenmesi. Selçuk İletişim, S.7 (4), ss. 169-185. https://dergipark.org.tr/tr/download/article- file/177762. Yıldız, Ö. (2015). Osmanlı hapishaneleri üzerine bir değerlendirme: Karesi Hapishanesi örneği. Gazi Akademik Bakış, 9 (17), 91-111. https://doi.org/10.19060/gab.10180.
• Yüksel, A. A. (2016). Metin Erksan’ın Kuyu filminin mitolojiye dayalı bir perspektiften çözümlenmesi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 16 (4), ss. 129-134. https://doi.org/10.18037/ ausbd.415566.