Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde “Sumer~Sumeru Taġ” İfadesi Üzerine

Yıl 2020, Cilt: 26 Sayı: 103, 597 - 608, 01.08.2020

Hasan İsi

https://doi.org/10.22559/folklor.1160

Öz

İnanç tarihi, kişioğlunun dünya üzerinde var olduğu günden bu yana, çeşitli tabiatüstü varlıklara dayalı anlatılar çerçevesinde gelişen dinî sistemlere sahip olmuştur. Kuşaktan kuşağa aktarılma özelliği de taşıyan bu inanç sistemleri içerisinde yer alan ve bu unsurları besleyen kavramlardan biri de mitlerdir. Yaşanılan toplumsal düzen içerisinde daha çok bilinmeyen zamanlardan miras alınan genellikle dünyanın yaratılışı, insan varlığı ve Tanrı kavramı üzerine odaklanan mitler, özellikle ağaç, tepe, dağ, taş vb. kültlere sahiptir. Bu mitler arasında yer ile gök arasındaki bağlantıyı sağlayan Hint, Çin, Japon, Grek ve İran dinî geleneği içerisinde “evrenin merkezi” olarak görülen dağ kültü yer almaktadır. Gökyüzünün sahip olduğu yükseklik ve sonsuzluk ihtişamından hareketle, yüce bir varlığın bu mekânda bulunduğu inancını taşıyan insanoğlu, gökyüzü ve dağa kutsal gözüyle bakarak dağ kültünü ortaya koymuştur. Hinduizm ve Budizm içerisinde Sumeru ya da Meru Dağı olarak görülen bu dağ kültü, özellikle Budizm’i benimsemiş halkların dinî yaşam sistemi içerisinde önem arz etmektedir.
Uygurların şehir yaşamı ve ticaret temelli geliştirdikleri ilişkiler sonucu benimsenen Budizm’le Orta Asya’da Sumer~Sumeru sözcükleri özelinde kutsal dağ kültünün yer aldığı görülmektedir. Orta Asya Türk Budizmi içerisinde Uygurların Toharca A/B üzerinden Türkçeye aktardığı Sumer~Sumeru ifadesi, Budizm ve Hinduizm’de olduğu gibi, “dünyanın merkezinde duran dağ” anlamını taşımaktadır. Eski Uygur Türkçesinin Budist metinlerinde rastlanılan “Sumer~Sumeru Taġ” ifadesi, Türk dilinin dinî terminolojisi içerisinde yer alan Budist bir terimdir. Bu çalışma ile Eski Uygur Türkçesinin Budist metinlerinde görülen “Sumer~Sumeru Taġ” ifadesi özelinde, kutsal din ve inançlarda yer alan dağ kültü kavramı hakkında bilgiler verilerek Eski Uygur Türkçesinde görülen bu dinî terimin sahip olduğu kavramsal değer, bu açıklamalarla ortaya konmak istenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Budizm, Sumeru, Tag

Kaynakça

• Arat, R. R. (1991). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Barnes, G. L. (1999). Buddhist landscapes of East Asia. (W. Ashmore, ve B. Knapp, Ed.) Archaelogies of landscape contemporary perspectives (ss. 101-123.). UK: Blackwell. / Bayat, F. (2005). Mitolojiye giriş. Çorum: Karam.
• Bayat, F. (2006). Türk mitolojisinde dağ kültü. Folklor/Edebiyat, C. XII, S. 46, ss. 47-60.
• Beal, S. (1884). Budhism in China: non-christian religious systems. London: Society For Promoting Christian Knowledge.
• Buswell, R. E. (2004). Encylopedia of Buddhism A-L. USA: Thomson Gale.
• Buswell, R. E. ve Lopez, D. (2014). The Princeton dictionary of Buddhism. USA: Princeton.
• Dowson, J. (1928). A classical dictionary of Hindu mythology and religion, geography, history and literature. London: Isha.
• Eck, D. L. (2005). Mountains. The encylopedia of religion (ss. 130-134.). (M. Eliade, Çev.). USA: Thomson Gale.
• Edgerton, F. (1993). Buddhist hybrid Sanskrit grammar and dictionary vol. II: dictionary. New Delhi: Motilal Banarsidass.
• Eitel, E. J. (1904). Handbook of Chinese Buddhism being a Sanskrit-Chinese dictionary with vocabularies of Buddhist terms. Tokyo: Sanshusha.
• Eliade, M. (2005). Dinler tarihi inançlar ve ibadetlerin morfolojisi. ( M. Ünal, Çev.). Konya: Serhat.
• Eliade, M. (2017). İmgeler ve simgeler. (M. A.Kılıçbay, Çev.). Ankara: Doğubatı.
• Gabain, A. v. (2007). Eski Türkçenin grameri. (M. Akalın, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Günay, Ü. ve Güngör H. (2018). Başlangıçlarından günümüze Türklerin dinî tarihi. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
• Günay, Nasuh (2016). İlahi dinlerde merkez sembolizmi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi. Isparta.
• Hua, H. (2002). The Buddha speaks of Amitabha sutra. USA: Buddhist Text Translation Society.
• Kafesoğlu, İ. (2010). Türk millî kültürü. İstanbul: Ötüken.
• Kara, G., Zieme, P. (1977),.Die Uigurischen übersetzung des Guruyogas Tiefer Weg von Saskya Pandita und der Mañjuśrīnāmasagīti. Berliner Turfantexte VIII. Berlin: Akademie Verlag.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Röhrborn, K. (1971). Eine Uigurische Totenmesse. Berliner Turfan Texte II. Berlin: Akademie Verlag.
• Soothill, W. E., Hodous, L. (1937). A dictionary of Chinese Buddhist terms. London: Kegan Paul, Trench, Trubner.
• Sönmez, S. (2008). Türklerde dağ kültü inanç ve Altay, Tıva ve Şor destanlarında dağ. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Balıkesir Üniversitesi, Balıkesir.
• Roux, J. (2015). Eski Türk mitolojisi. (M. Y. Sağlam, Çev.). Ankara: BilgeSu.
• Sutra Translation Committee (1998). The seekers glossary of Buddhism. USA: Buddha Dharma Education Association Inc.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler II. Maytrisimit Burkancıların mehdîsi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidaî bir dram. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tezcan, S. (1974). Das Uigurische Insadi-Sūtra. Berliner Turfan Texte III. Berlin: Akademie Verlag.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (karşılaştırmalı metin yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Wilkens, J. (2001). Die drei körper des Buddha (Trikāya). Berliner Turfan Texte XXI. Belgium: Brepols.
• Wilkens, J. (2007). Das buch von der Sündentilgung Teil I-II. Edition des Alttüskishbuddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Berliner Turfan Texte XXV. Belgium: Brepols.
• Yakup, A. (2010). Prajnā-Pāramitā literature ın Old Uyghur. Berliner Turfan Texte XXVIII. Belgium: Brepols./ Yılmaz, H. (2007). Budist metafiziği. Ankara: Hece.
• Zieme, P. (2005). Magische texte des Uigurischen Buddhismus. Berliner Turfan Texte XXIII. Belgium: Brepols.
• Zimmer, H. (2004). Hint sanatı ve uygarlığında mitler ve simgeler. (G. G. Güven, Çev.). İstanbul: Kabalcı.
• Elektronik kaynaklar: Demirci, K. (2019). (İslam Ansiklopedisi). Kafdağı. https://islamansiklopedisi.org.tr/kafdagi (24.12.2019 tarihinde erişildi.)
• Harman, Ö. F. (İslam Ansiklopedisi). (2019). Dağ. https://islamansiklopedisi.org.tr/dag (24.12.2019 tarihinde erişildi.)
• Nichiren Buddhism (Gakkai). (2019). Sumeru Mount. https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/content/s/28 (24.12.2019 tarihinde erişildi.)
• Sarıgül, Ç. (2015). Axis Mundi. http://kosmosmacerasi.com/v1/2015/06/axis-mundi/ (24.12.2019 tarihinde erişildi.)