Güney Sibirya Türklerinin Halk Anlatılarında Dönüştürücü Bir Güç Olarak Rüzgâr

Yıl 2021, Cilt: 27 Sayı: 105, 69 - 75, 01.02.2021

Fatma Zehra Uğurcan

https://doi.org/10.22559/folklor.1376

Öz

Hava, insanın yaşamsal kaynağı olması sebebiyle üzerinde çokça düşünülen bir konu
olmuştur. Antik Çağ felsefesinden mitolojik algılara ve semavi dinlere kadar birçok
alanda hava ve onun harekete geçmiş hali olan rüzgârın belli başlı tasavvurlarla karşılık bulduğu görülür. Bu tasavvurların birçoğunda rüzgâr tanrısal bir alamettir. Türk
mitolojisinde ise benzer bir şekilde, rüzgârın tanrı ve ruhların hâkimiyetinde olduğuna dair inanışlarla karşılaşılır. Türkler; Yel Baba, Yel İyesi gibi isimler verdikleri
ruhların rüzgârları kontrol eden güçler olduklarına inanmışlardır. Ortaya çıkan bu
inançlar sadece toplumsal yaşama değil halk edebiyatına da etki etmiştir. Nitekim mitolojik unsurlar edebiyatı zenginleştiren hazinelerdir. Bu bağlamda mitolojik algıların
önemli bir parçası olan rüzgârın da anlatılarda kendisine sıklıkla yer bulduğu söylenebilir. Rüzgâr, anlatılarda kutsal bir dokunuşla kahramanın kaderine olumlu anlamda
yön veren ve kahramanı dönüştürebilen bir olgudur. Ancak nadiren rüzgârın anlatı
kişilerine olumsuzluklar getirdiği ve hatta rüzgârın şeytani varlıkların temsilcisi olduğuna tanık olunur. Anlatılarda rüzgâr algısının olumluyu ya da olumsuzu sembolize
etmesinden bağımsız olarak, onun her zaman doğaüstü varlıklarla ilişkilendirildiği
ve anlatıda belirleyici, mistik bir unsur olarak yer aldığı göz önünde bulundurulmalıdır. Bu çalışmada anlatılarda yer alan rümeselenin felsefe, mitoloji, semavi dinler ve tasavvuf cephesindeki manası üzerinde
durulmuş ve yapılan çıkarımları desteklemek için Güney Sibirya coğrafyasından Altay destanı Maaday-Kara, Şor destanı Altın Tayçı, Şor masalları Kayıp Kız ve Şanssız
Nekker, Hakas masalı Işık Işıkoğlu Hakan ve bunlara ek olarak da mitolojinin Anadolu sahasındaki izlerini göstermek adına Anadolu sahasından Akkız ile Karakız masalı incelenmiştir. İncelemenin amacı, Türk mitolojisinde ve kültür yapısında yer alan
rüzgâr tasavvurlarının halk anlatılarına yansımalarının ne ölçüde ve nasıl olduğunun,
anlatılarda hangi işlevleri yerine getirdiklerinin tespit edilmesidir.zgâr olgusunun kökenini aydınlatmak için

Anahtar Kelimeler

rüzgâr, mitoloji, Türk mitolojisi, Türk inanç sistemi, halk anlatıları

Kaynakça

• Arslan, A. (2006). İlkçağ felsefe tarihi I. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Babuşkin, G.F. (1940). Şor nıbaktarı. Novosibirsk.
• Bekki, S. (2001). Altay-Türk destanı Maaday-kara inceleme metin (Yayınlanmış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erzurum.
• Beydili. C. (2004). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. Ankara: Yurt Kitap.
• Bonnefoy. Y. (2018). Dinler mitolojiler sözlüğü II. L. Yılmaz (Çev.). İstanbul: Alfa.
• Çelik, A. (2019). Âlemi̇n ve Âdemi̇n dört ana unsuru: Garîb-nâme’de “anâsir-i erba”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches] , 2 (1) , 312-339.
• Çudoyakov, A.İ. (2010). Şorskie skazki legendı. Kemerova.
• Dilek, İ. (2014). Resimli türk mitoloji sözlüğü (Altay-Yakut). Ankara: Grafiker.
• Duvarcı, A. (2005). Türklerde tabiatüstü varlıklar ve bunlarla ilgili kabuller, inanmalar, uygulamalar. Bilig, 32: 125-144.
• Eliade, M. (2009). Dinler tarihine giriş. İstanbul: Kabalcı.
• Ergun, M. (2006). Şor kahramanlık destanları. Ankara: Akçağ.
• Graves, R. (2010). Yunan mitleri. Uğur Akpur (Çev.). İstanbul: Say.
• Kramer, S.N. (1999). Sümer mitolojisi. Hamide Koyukan (Çev.). İstanbul: Kabalcı.
• Lvova, E.L., Sagalayev, A.M., Oktyabrskaya, I.V., Usmanova, M.S. (2013). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri insan ve toplum. M. Ergun (Çev.). Konya: Kömen.
• Ocak. A. Y. (2012). Alevi bektaşi inançlarının islam öncesi temelleri. İstanbul: İletişim.
• Ögel. B. (2010). Türk mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Potapov. L.N. (2012). Altay şamanizmi. M. Ergun (Çev.). Konya: Kömen.
• Rosenberg, D. (2003). Dünya mitolojisi. İstanbul: İmge.
• Sarıyüce. H.L. (1991): Anadolu masalları Cilt I. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• Sproul, B. C. (2017). Yaratılış mitleri. A. Bucak (Çev.). İstanbul: Hil.
• Şefık, C. (1994). Klasik yunan mitolojisi. İstanbul: İnkılap.
• Uraz. M. (1994). Türk mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam.
• Uysal. Y. (2014). Hakas masalları (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Yıldırım, S. (2015). Türkistan’dan Anadolu’ya bir tip ve bir masalın seyahati: Jalmavız Kempir’den Congalaz Karısına. Turkish Studies. S. 10/12: 1261-1274.
• Yunus Emre. (2013). Risaletü’n nushiyye. Ankara: Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı.