“Bindiği Dalı Kesmek”: Türk Dünyası Folklorunda Eş ve Benzer Yaratmalara Nasıl Yaklaşılmalı?

Yıl 2021, Cilt: 27 Sayı: 107, 749 - 770, 06.08.2021

Cemalettin Yavuz

Öz

Bu çalışmada, Türk Dünyası folklorunda karşılaşılan benzer durumlara nasıl
yaklaşılması gerektiği konusu sorgulanmıştır. Bu bağlamda karşılaştırma
yönteminin, bütüncül yaklaşımın ve mikro ölçekteki ortaklıklara odaklanmanın
önemine vurgu yapılmıştır. Tür, tipoloji, varyant, versiyon gibi kavramların ve
analitik araçların sınırlılıklarına, çok boyutlu ve esnek yaklaşımların önemine
dikkat çekilmiştir. Buna dayalı olarak Lauri Honko’nun önerdiği karşılaştırma
modeli temelinde, Türk Dünyası folklorunda yaygın olarak karşılaşılan bir örnek,
ekolojik, tarihî ve fenomenolojik boyutlarıyla incelenmiştir. Farklı kahramanlara
atfedilen, metin olarak -tür, hacim, epizot, motif sayısı, dil- oldukça farklılaşabilen
anlatıları birbirine bağlayan ortak nokta tespit edilmiştir. Coğrafi olarak birbirinden uzak ya da yakın çeşitli Türk topluluklarının sahip oldukları kendine özgü
niteliklerin, folklorik üretim üzerindeki etkisi ortaya konmuştur. Sosyokültürel,
tarihî, dinî ve ekolojik faktörlerin ortak bir olgu çerçevesinde çeşitli toplulukları
nasıl farklılaştırdığı ya da benzer kıldığı gösterilmiştir. Türk Dünyası folkloru
araştırmalarında yöntem konusunun tartışılmaya devam etmesi, birikmeye devam
eden verilerin dijital çağın imkânlarını etkin bir şekilde kullanmaya elverişli ortak
ve büyük bir platformda toplanmasına dönük çalışmaların yapılması önerileri
getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Dünyası folkloru, karşılaştırma yöntemi, çeşitlemeler

Kaynakça

• Aarne, A., & Thompson, S. (1961). The types of the folktale. Helsinki: Academia Scientiarum Fennica.
• Acaroğlu, M. T. (1996). Nasreddin Hoca ile Kurnaz Peter üzerine kapsamlı bir araştırma (M. S. Koz, Düz.) Nasreddin Hoca’ya Armağan ( 15-38). İstanbul: Oğlak Armağan Kitaplar.
• Aça, M. (2000). Türk destancılık geleneğine bütüncül yaklaşabilme ve alp kavramı üzerine bazı yeni yaklaşım denemeleri. Millî Folklor, 48, 5-17.
• Bayram, B. (2019a). Siyasi sınırların kültür araştırmalarına etkileri üzerine bir değerlendirme. Tyurkologiyata vobrazovaniyeto-Traditsii, inovatsii, perspektivi ( 4-15). Şumen: Şumenski universitet Yepiskop Konstantin Preslavski.
• Bayram, B. (2019b). Türk Bitig Türklük Bilimi araştırmaları Kırklareli Üniversitesi çağdaş Türk lehçeleri ve edebiyatları bölümü yıllığı (1-17). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Bayram, B. (2020). Türkistan coğrafyasında yeni bir Türkoloji inşası üzerine düşünceler. VI Orazov okuvları: Sandık Devirdegi Türki medeniyetinin özekti meleseleri (Halıkaralık gılımi-tejiribelik konferentsiya enbekter jinagı ( 171-176). Şımkent: Silkway Halıkaralık Universiteti.
• Beschi, C. G. (1861). The strange surprising adventures of the venerable Gooroo Simple (B. Babington, Çev.) London: Trubner & Co.
• Boratav, P. N. (2006). Nasreddin Hoca. İstanbul: Kırmızı.
• Constantin, G. I. (1972). Nasreddin Khodja chez les Tchouvaches: Mikhail Yuhma: Cveti El’bi, rasskazky, skazki, legendy. Turcica Revue d’Etudes Turques, 4, 171-181.
• Çulgaş, K. (1939). Lapşu Ştappani. Şupaşkar: ÇASSR Gosudarstvo İzdatel’stvi.
• Dubey, A. (2018). Communication and literature: An analysis through the tale of Indian poet Kalidas and his wife, Widyotma. American International Journal of Research in Humanities, Arts and Social Sciences, 21 (1), 62-64.
• Dubois, J. A. (1826). Le pantcha-tantra. Paris: J. S. Merlin.
• Duman, M. (2018). Nasreddin Hoca ve 1616 fıkrası. İstanbul: Everest.
• Dundes, A. (2007). The meaning of folklore: the analytical essays of Alan Dundes (S. J. Bronner, Ed.) Utah: Utah State University.
• Durmuş, O. (2012). Çuvaş-Mari dil ilişkilerine genel bir bakış I: (Çuvaşçanın Mariceye etkisi). Türk Moğol araştırmaları - Prof. Dr. Tuncer Gülensoy armağanı (153-168). Ankara:Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Duymaz, A., Aça, M., & Arıkan, M. (2004). Kazak halk edebiyatı. Başlangıcından günümüze kadar Türkiye dışındaki Türk edebiyatları antolojisi (nesir-nazım)-Kazak edebiyatı I (27, 136-138). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Ekici, M. (1998). Halk bilimi çalışmalarında metin (text), doku (texture), sosyal çevre ve şartlar (konteks) ilişkisinin önemi. Millî Folklor, 39, 25-34.
• Erdoğan, N. (2013). Nasreddin Hoca and Tamerlane: Encounters with power in the Turkish folk tradition of laughter. Revista de Etnografie si Folclor/Journal of Ethnography and Folklore, (1-2), 21-36.
• Görkem, İ. (2012). Nasreddin Hoca olgusunun algılanması ve anlamlandırılması üzerine. Türkbilig, 23, 83-106.
• Gülüm, E. (2016). Karnavalesk bir imgelemin taşıyıcısı olarak Bektaşi mizahı. Millî Folklor, 112, 130-141.
• Güngül, G. (1995). Türk dünyasında Nasreddin Hoca. Türk Edebiyatı, 255, 62-63.
• Hasan-Rokem, G. (2016). Ecotypes: Theory of the lived and narrated experience. Narrative Culture, 3 (1), 110-137.
• Honko, L. (1986). Types of comparison and forms of variation. Journal of Folklore Research, 23 (2/3), 105-124.
• Ilyefalvi, E. (2017). Textualization strategies, typological attemps, digital databases: what is the future of comparative charm scholarship? Incantatio. An International Journal on Charms, Charmers and Charming, 6, 37-77.
• Johanson, L. (2001). Türk dünyasının sınırları: Türk topluluklarının gelişmesinde bağlayıcı ve ayırıcı unsurlar. Türkbilig, 2, 168-177.
• Kaçalin, M. S. (1997). Kıyıda kalmış birkaç lâtife. Toplumbilim, 6, 105-106.
• Karakaş, Ş. (2000). Özbek halk edebiyatı. Başlangıcından günümüze kadar Türkiye dışındaki Türk edebiyatları antolojisi (nesir-nazım)-Özbek edebiyatı I (14, 297). Ankara: T.C.Kültür Bakanlığı.
• Koz, M. S. (Haz.). (2015). Letâ’if (Nasreddin Hoca Fıkralarının İlk Baskısı). İstanbul: Büyüyenay.
• Köprülü, M. F. (2004). Nasreddin Hoca. Ankara: Akçağ
• Kut, G. (1997). Hint edebiyatından Türk hikâyelerine. Türklük Araştırmaları Dergisi, 8, 357- 377.
• Kut, T. (1986). Nasreddin Hoca fıkra kitaplarının Kazan baskıları. III. Milletlerarası Türk folklor kongresi bildirileri: Halk edebiyatı (Cilt II, s. 221-230). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi.
• Luomala, K. (1966). Numskull clans and tales: Their structure and function in asymmetrical joking relationships. Journal of American Folklore, 79 (311), 157-194.
• Oğuz, M. Ö. (1991). Türk dünyası folklorunda yeni yöntem arayışları. Millî Folklor, 33, 3-8.
• Oğuz, M. Ö. (1999). Türk halkbilimi çalışmalarında eşmetin (varyant) ve benzer metin (versiyon) sorunu. Millî Folklor, 42, 2-5.
• Oğuz, M. Ö. (2000). Türk dünyası halk biliminde yöntem sorunları. Ankara: Akçağ.
• Öğüt-Eker, G. (2005). Nasrettin Hodja in the Turkic world. International Journal of Central Asian Studies, 10(1), 34-53.
• Özdemir, N. (2010). Mizah, eleştirel düşünce ve bilgelik: Nasreddin Hoca. Millî Folklor, 87, 27-40.
• Özkan, İ. (1999). Türkiye ve Tatar Türkçesiyle Nasreddin Hoca fıkraları. Ankara: TİKA.
• Pandian, M. R. (2019). Humor in depicting apostles of Jesus and disciples of Paramartha Guru. Research Journal of English Language and Literature, 7(3), 361-367.
• Parker, H. (1914). Village folk-tales of Seylon (Cilt 2). London: Luzac & Co.
• Petzen, J. (1996). Nasreddin Hoca fıkralarında güç, beden ve toplumsal cinsiyet kavramları. Kebikeç, 4, 7-12.
• Pratt, M. L. (1991). Arts of the contact zone. Modern Language Association, 33-40.
• Sabatos, C. (2016). Nasreddin Hodja’s foolish wisdom: Slavic literary adaptations of a Turkish hero. World Literature Studies, 8(4), 35-46.
• Sakaoğlu, S., & Alptekin, A. B. (2009). Nasredin Hoca. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Sidorova, Y. S. (1976). Çĭvaş Halĭh Sĭmahlĭh. Yumahsem. Şupaşkar: Çıvaş Kineke İzdatel’stvi.
• Thompson, S. (1958). Motif-index of folk literature: A classification of narrative elements in folktales, ballads, myths, fables, mediaeval romances, exempla, fabliaux, jest-books and local legends. Bloomington: Indiana University.
• Thorburn, S. S. (1876). Bannu: Our Afghan frontier. London: Trübner & Co.
• Timofeyev, G. T. (2002). Tǐhǐr’yal. Sve tǐrşşinçi çǐvaşsem. Şupaşkar: ÇKİ.
• Toska, Z. (1989). Türk edebiyatında Kelile ve Dimne çevirileri ve Kul Mesûd çevirisi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Turner, V. W. (1977). The ritual process (structure and anti-structure). New York: Cornell University.
• Türkmen, F. (1987). Nasreddin Hoca fıkralarının yayılma sahaları. I. Uluslararası Türk halk edebiyatı semineri ( 349-359). Eskişehir: Yunus Emre Kültür Sanat ve Turizm Vakfı.
• Vılçev, V. (1975). Hitır Petır i Nastradin Hoca, iz istoriyata na bılgarskiya naroden anekdot. Sofiya: İzdatelstvo Na Blgarskata Akademiya Na Naukite.
• Vishnusarman. (2020). Pançatantra (H. D. Can, Çev.) İstanbul: Ötüken.
• Wesselski, A. (1911). Der Hodscha Nasreddin. Türkische, berberische, maltesische, kalabrische, kroatische, serbische und griechische Märlein und Schwänke. Weimar: Duncker.
• Yavuz, C. (2019). Çuvaş kültür mitleri. Uluslararası toplum ve kültür araştırmaları sempozyumu (3-5 Ekim 2019) tam metin bildiler kitabı (M. Aça. Ed.) ( 441-464.). Çanakkale:Toplum ve Kültür Araştırmaları Derneği.
• Yegorov, N. İ. (1995). Çuvaşskaya mifologiya. Kul’tura çuvaşskogo kraya. Çast I: Uçebnoye posobiye. (Haz. M. İ. Skvortsov). ( 109-147). Çeboksarı: ÇKİ.
• Yurkin, İ. N. (1907). Halapsem. Kazan: Tsentrralnaya Tipografiya.
• Zolotnitskiy, N. İ. (1870). Çuvaş Knege. Kazan: Bratsva Sv. Guriya.
• Zolotnitskiy, N. İ. (1875). Kornevoy çuvaşsko-russkiy slovar, sravnennıy s yazıkami i nareçiyami raznıh narodov tyurskogo, finskogo i drugih plemen. Kazan: Tipografiya İmperatorkago Universiteta.