Ölü Gömme Gelenekleri Bağlamında Berel Kurganları

Yıl 2021, Cilt: 27 Sayı: 107, 771 - 798, 06.08.2021

Mehmet Kutlu , Leila Kutlu

Öz

Altay Dağlarının güneybatı ucunda bulunan Berel Vadisi’nde sayıları yüzü aşan kurgan
bulunmaktadır. İlk kez 1865 yılında Wilhelm Radloff tarafından kazısı gerçekleştirilen
Berel’deki kurganların birinde permafrost katmanları tespit edilmiştir. Bu özelliğe
sahip bir kurganın merkezindeki derin çukura ahşap tomruklardan inşa edilmiş defin
odaları konumlandırılmıştır. Söz konusu ahşap defin odalarında ve tek parça tomruktan
oyulmuş ahşap lahitte insan ve çok sayıda at gömüleri tespit edilmiştir. Ancak zamanın
kazı yöntemleri ve arkeolojik buluntuları muhafaza imkânlarının yeterli olmaması
nedeniyle söz konusu insan ve at gömüleri korunamamıştır. Daha sonra Berel Vadisi’ndeki kurganlar yaklaşık 150 yıla yakın süre boyunca kapsamlı bir şekilde
kazılmamış ve incelenmemiştir. Bu durum 1998 yılında Prof. Dr. Zainolla Samashev’in
ekibiyle birlikte Doğu Kazakistan Arkeolojik ekspedisyonu kapsamında Berel’de
geniş çaplı kazılar yürütmeye başlamasıyla değişmiştir. 10. ve 11. Kurganlarda da
saptanan permafrost (kalıcı don) katmanları olgusu sıradan kurganlarda korunamayan
organik materyallerden yapılmış sanat eserlerinin yanı sıra insan ve at kalıntılarının
günümüze ulaşmasına ve incelenebilmesine olanak sağlamıştır. Bu çalışma, Berel
kurgan mezarlığında bulunan İskit/Saka, Hun, Hsiyen-pi ve Göktürk dönemlerine ait
kurganları ölü gömme gelenekleri bağlamında ele alıp incelemektedir. Antropolojik
araştırmalar ve ölü gömme gelenekleri üzerine yapılan değerlendirmelerin sonucunda
ortaya konulan benzerlikler, İskit döneminden Göktürk dönemine kadar kültürel
süreklilik veya devamlılık olgusuna dair kanıtlar sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Berel kurganları, İskit, Hun, Göktürk, ölü gömme gelenekleri, atlı gömü

Kaynakça

• Çernikov, S. (1975). K voprosu o hronologiçeskih periodah v epohu rannih koçevnikov (po arheologiçeskim materialam Vostoçnogo Kazahstana). Pervobıtnaya arheologiya Sibiri (A. Mendelştam, Ed.) 132-137.
• Dzhumabekova, G., Bazarbayeva G., Glushkova. T. (2010). Kostyum drevnih bereltsev: Popitka rekonstruktsii. İntegratsiya arheologiçeskih i etnografiçeskih issledovaniy: sbornik nauçnıh trudov, Cilt 1, 307-309.
• Gorbunov, A., Samashev, Z., Severski, E. (2005). Sokrovisha merzlih kurganov Kazahskogo Altaya (po materialam mogilnika Berel). Almatı, TOO İl-Teh Kitap.
• Gryaznov, M. (1930). Drevnie kulturı Altaya. Materialı po izuçeniyu Sibiri, Novosibirsk: Obşestvo izuçeniya Sibiri, 2, 18-26.
• Gryaznov, M. (1939). Rannie koçevniki zapadnoi Sibiri i Kazahstana. İstoriya SSSR s drevneişıh vremen do obrazovaniya drevnerusskogo gosudarstva, C I-II (na pravah rukopisi), Moskva. Leningrad, 399-413.
• Gryaznov, M. (1950). Pervıi Pazırıkskiy kurgan. İzdatelstvo Gosudarstvennogo Ermitaja.
• Gryaznov, M. (1992). Altay i prialtayskaya step. Arheologiya SSSR: Stepnaya polosa Azyatskoi çasti SSSR v skifo-sarmatskoe vremyai Moskva, 161-178.
• Hudyakov Yu. (1986) Voorujeniye srednevekovıh koçevnikov Yujnoy Sibiri i Centralnoy Azii. Nauka, Novosibirsk.
• Kadırbayev, M. (1977). Vostoçnıy Kazahstan. İstoriya Kazahskoi SSR, C.1, Alma-Ata.
• Kashkinbayev, K. (2013). Berel jılkıları, paloepatalogiyalık zertteuler. Astana: A. H.Margulan atındagı Arheologiya İnstitutı Astana kalasının filiyalı.
• Kashkinbayev, K., Samashev Z. (2005). Loşadi Drevnih Koçevnikov Kazahskogo Altaya. Almatı. Kisilev, S. (1935). İz rabot Altayskoi ekspeditsii Gosudarstvennogo İstoriçeskogo muzeyia 1934 goda. Sovetskaya etnografiya, 1, 97-106
• Kisilev, S. (1951). Drevnaya İstoriiya Yujnoi Sibiri. Moskva.
• Kosintsev, S., Samashev Z., (2014). Berel jılkıları, morfologiyalık zertteu. Astana: A. H. Margulan atındagı Arheologiya İnstitutı Astana kalasının filiyalı.
• Kubarev, V.,Shulga, P. (2007). Pazırıkskaya kultura (kurganı Çuya i Ursula): monografiya. Barnaul, Altay Üniversitesi.
• Kubarev, G.V. (2005). Kultura drevnih tyurok Altaya (po materialam pogrebalnıh pamyatnikov). Novosibirsk.
• Kutlu, M. (2020a). Orta Asya’da tütekli (kırlangıç) örtünün kökeni ve tarihî gelişim aşamaları üzerine bir değerlendirme. History Studies, 12/5, 2455-2486.
• Kutlu, M. (2020b). Eleke Sazı’nda geç tunç çağı›na ait bir İskit kurganı. Kültür Araştırmaları Dergisi, 4/11, 144-156.
• Kutlu, M. (2020c). Doğu Kazakistan’da Eleke Sazı Göktürk mezar külliyesi. Yekta Demiralp Anısına Sanat Tarihi Yazıları (Ş. Çakmak, E. Daş, B. Ersoy, S. Gök İpekçioğlu, İ. Kuyulu Ersoy ve H. Uçar, Ed.) İstanbul: Ege, 263-270.
• Kutlu, M. (2020d). Keşfinin 50. yılında Esik kurganı ve altın elbiseli adam. Ege, İstanbul.
• Kutlu, M. (2020e). Berel’deki 4. Kurgan. Asya Studies, 4(11), 58-70.
• Kutlu, M., Kutlu, L. (2020). Berel’deki 11. Kurgan ve Pazırık kültürü. Sanat Tarihi Dergisi, 29/1, 173-207.
• Kutlu, M. (2021) Eleke Sazı’ndaki 4. Kurgan ve “Altın Adam” buluntuları üzerine bir değerlendirme. Geçmişten Geleceğe Avrasya, (M. Aça ve M.A. Yolcu, ed.) Çanakkale: Paradigma Akademi, 57-75.
• Kuzuoğlu, R., Gökçek L. (2005). 2003 yılı Bilge Kağan anıt mezar kazısı. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (13), 5-34.
• Marsadolov, L. (1988). O date Bolşogo Berelskogo kurgana. Soobşeniya Gosudarstvennogo Ermitaja, 53, 24-26.
• Mert, O. (2015). Köli Çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Miller, G. (1937). İstoriya Sibiri. Moskva- Leningrad. Cilt 1.
• Nikonorov V, Hudyakov Yu. (2004) Svistyaşiye strelı Maodunya i Marsov meç Atillı: Voennoe delo aziatskih Hunnu i evropeyskih Gunov, Filometis, Sankt-Peterburg. Ongarulı, A. (2008). Kazak dalasındagı erte köşpelilerdin elitalık obaların toptau men jikteu maselelerine. Kazakstan Respublikası Ulttık gılımi akademiyasının habarları, 1, 110- 117.
• Pritsak, O. (1954). Orientierung und Farbsymbolik Saeculum, V, 376- 383.
• Radlov, V. (1989). İz Sibiri: Stranitsı dnevnika (Aus Sibirien. Lose Blätter aus dem Tagebuch von Dr. Wilhelm Radloff. Leipzig, 1893). Almanca’dan aktaran Tsevina K. ve Çistova M. Moskva.
• Roux, J.P. (2015). Eski Türk mitolojisi. Ankara: BilgeSu.
• Rudenko, S. (1953). Kultura naseleniya Gornogo Altaya v skifskoe vremya. Moskva, Leningrad. AN SSSR.
• Rudenko, S. (1962). Kultura Hunnov i Noinulinskiye kurganı. Moskva, Leningrad.
• Samashev, Z. (2011). Berel. Almatı: Taimas.
• Samashev, Z. (2011b). Nekotorıe Rezultatı İssledovaniy Berelskih Kurganov. Materialı mejdunarodnogo simpoziuma “Terra Scythica”. Novosibirsk, İnstitut arheologii i etnografii SO RAN, 218-238
• Samashev, Z. (2012). Veshevoi kompleks Berelya: Sostav i Soderjanie. Arheologiya i İstoriya Sarıarki. SBNS. Karaganda, İzdatelstvo KarGU, 195-222.
• Samashev, Z. (2012). Nomads and networks, the ancient art and culture of Kazakhstan. Institute for the Study of Ancient World at NYU and Princeton University Press
• Samashev, Z. (2013a). Kon v ritualno-obryadovoi praktike drevnego naseleniya Kazahskogo Altaya. Türik Düniyesi. Almanah. Almatı, 616-625
• Samashev, Z. (2013b). Kazak öneri: 5 tomdık. T.1.: Ejelgi öner, Almatı, Elnur
• Samashev, Z. (2017). Kompleksnıe metodı issledovaniya Berelskih Kurganov. Multidisciplinarnıye metodı v arheologii, Novosibirsk, 284-296
• Samashev, Z. (2018). Otız altınşı korgan. Kazak gılımi-zertteu madeniyet institutının baspa tobı, Astana.
• Samashev, Z.& Mylnikov, V. (2004). Derovoobrabotka u drevnih skotovodov Kazahskogo Altaya. Almatı: OF Berel.
• Samashev, Z., Bazarbaeva G., Jumabekova G., Sungatai S. (2000) Almatı: Berel Albom.
• Samashev Z., Bokovenko N., Ahmadiyev Zh., Chotbayev A., Kariyev E., Tolegenov E., Samashev S., Kiyasbek G., Zhalmaganbetov Zh., Yerbolatov S. (2016) Nekotorıe itogi issledovaniy na nekropole Berel v 2016.g. Altay Türki Aleminin Altın Besigi, D. Akhmetov editörlüğünde, Öskemen, 234-252
• Samashev, Z., Chotbayev, A., Kariyev E., Kiyasbek, G., Samashev, S., Ahmadiyev, Z. (2018). Kazak Altayı Madeni Tarihındagı Berel. Öskemen, Berel Memlekettik tarihi- madeni muzei-korık.
• Samashev, Z., Kariyev, E., Aleksandrov, S., Ahmadiyev, J., Kiyasbek, G., Tolegenov, E.,
• Samashev, S., Erbolatov, S. (2018). Vıkladki-Ogradki Perioda Syanbi na Berele-Novıi Etalonnıi Pamyatnik Epohi Velikigo Pereseleniya Narodov. Altay Türki Aleminin Altın Besigi, Daniyal Ahmetov editörlüğünde,Öskemen, 15-20
• Samashev, Z., Kariyev, E., Erbolatov, S. (2019). Hunnu- Syanbeyskiy Kulturno- Hronologiçeskiy Gorizont Berelya. Margulan okuları 2019: Körnekti kazakstandık arheolog K.A. Akişevtın 95 jıldıgına arnalgan Halıkaralık arheologiyalık gılımi- tajribelik konferenciya materiyaldarı, Nur-Sultan, 385-393.
• Shulga, D.P., Shulga P.İ. (2016). Arhitektura pogrebalno-pominalnıh kompleksov pazırıkskoy kulturı i osobennosti ih arheologizatsii. Balandinskiye Çteniya, Novosibirsk, 11, 72-76
• Shulga, P.İ., Myglan, V.S., Slusarenko, Y.İ. (2016). Hronologiya mogilnikov pozdnego etapa pazırıkskoy kulturı: dendrohronologiçeskaya şkala i arheologiçeski aspekt. Altay among the Eurasian antiquities (ed. A.P. Derevyanko ve V.İ. Molodin), IAET SB RAS Publishing, 272-285
• Sorokin, S. (1969). Bolshoi Berelski Kurgan: Polnoye izdaniye materialov raskopok (1865 i 1959 gg.).Trudy Gosudarstvennogo Ermitaja, Leningrad, 7, 208-236
• Surazakov, A.S. (1989). Gornıy Altay i ego severnye predgorya v epohu rannego jeleza. Problemı hronologii i kulturnogo razgraniçeniya. Gorno-Altaysk.
• Taşağıl, A. (2017). Eski Türk boyları. Çin kaynaklarına göre. (M.Ö. III.-M.S.10.asır) İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Üren, U. (2015) Türklerde at kurbanı ve Dede Korkut’taki izleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15/2, 65-74.