Kıbrıs Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Sürerlik ve Bitmişlik Değeri Taşıyan Eylem Görünüşleri

Yıl 2022, Cilt: 28 Sayı: 109, 137 - 154, 01.02.2022

Nesibe Akıntuğ

https://doi.org/10.22559/folklor.1404

Öz

Bu çalışmada, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde üniversite okuyan, Kıbrıs
Türkçesi ve Türkiye Türkçesi doğal konuşucularının sözlü dil kullanımlarından
elde etmiş olduğum veriyi kullandım. Veride, her iki kümede yer alan konuşucuların sürerlik ve bitmişlik eylem görünüşünü işaretleme biçimlerini inceledim:
Çalışmada iki resimden oluşan deney paketlerini kullandım. Her iki küme için de
ayni deney paketindeki resimleri kullandım. Katılımcılara sürerlik ve bitmişlik eylem görünüşlerini yansıtan iki resim göstererek resimlerdeki eylemleri sözlü olarak
ifade etmelerini istedim. Sürer eylem görünüşünü yansıtan resimler her iki kümeye
de bitmişlik eylem görünüşünü yansıtan resimlerden önce gösterdim. Katılımcılara
herhangi bir soru sormamakla birlikte, resimlerde ne göreceklerine ilişkin ipucu
da vermedim. Katılımıcıları oluşturan kümelerin herbirinde sekizi kadın, sekizi
erkek olmak üzere 16 kişi bulunmaktadır. Katılımcıların yaşları 20-21 yaş arasında
değişmektedir. Elde ettiğim sonuçlar, Kıbrıs Türkçesi ve Türkiye Türkçesi doğal konuşucularının sürerlik ve bitmişlik eylem görünüşlerini işaretlemek için farklı biçimbirimler kullandıklarını ortaya koymaktadır. Kıbrıs Türkçesi doğal konuşucuları sürer eylem görünüşünü işaretlemek için –Ir biçimbirimini; bitmişilik eylem görünüşünü işaretlemek için ise –DI biçimbirimini kullanmışlardır. Diğer yandan Türkiye
Türkçesi doğal konuşucuları sürer eylem görünüşünü işaretlemek için –Iyor biçimbirini; bitmişilik eylem görünüşünü işaretlemek için ise –DI ve -mIş biçimbirimlerini kullanmışlardır. –mAkta biçimbiriminin kullanımı her iki grubta da bulunmamaktadır. –mAkta biçimbiriminin sözlü dil ve resmi olmayan ortamlarda kullanımının bulunmadığı bilinmektedir (Üzüm 2018:61 & Akaslan (2011: 341).
Kıbrıs Türkçesi doğal konucularından (20-21 yaş) elde edilen sonuçlara göre kullanımına rastlanmayan –Iyor ve –mIş biçimbirimleri, Kıbrıs Türkçesi için yapılan Akıntuğ’un (2016) çalışmasında okul öncesi kurumlara devam eden çocukların sözlü dil kullanımlarında –Iyor %5.3, –mIş %0.5 olarak ortaya çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs Türkçesi, Sürerlik görünüşü, Kanıtsal geçmiş, Şimdiki zaman, Geçmiş Zaman

Cypriot Turkish and Turkish Speakers’ Spoken Representations of Intraterminal and Non-intraterminal Aspect

Öz

In this study, intraterminal and non-intraterminal aspect representations in the oral
language of native Cypriot Turkish and native Turkish speakers were investigated.
In this study, the data obtained from the oral language usage of natural speakers of
Cyprus Turkish and Turkey Turkish who study at university in the Turkish Republic
of Northern Cyprus were used. Two experiments were conducted to determine
how intraterminal and non-intraterminal aspect had been marked in the spoken
language use of Turkish Cypriot and Turkish university students. In the data, the
ways in which speakers in both clusters mark the intraterminal and non-intraterminal
action aspect were examined. Two pictures were used to investigate intraterminal
and non-intraterminal aspect representations in language usage of native Cypriot
Turkish speaking young adults and native Turkey Turkish speaking young adults.
Participants were asked to verbally express the actions in the pictures by showing two
pictures reflecting intraterminal and non-intraterminal action appearances. The result
obtained from this study suggests that intraterminal and non-intraterminal aspect
oral expressions in native Cypriot Turkish and native Turkish speakers from Turkey
differ from each other by using different morphemes. Cypriot Turkish speakers used
–Ir (INTRANF) for intraterminality and –DI (FACT) for non-intraterminal aspect.
Turkish speakers from Turkey used –Iyor (INTRALF) for intraterminality and –mIş
(EVID) alongside, –DI (FACT) for non-intraterminal aspect.

Anahtar Kelimeler

Cypriot Turkish, Aspect, Intraterminality, present, factual past, evidential past

Kaynakça

• Akcan, P. İ. (2005). Edinim sürecinde görünüş: İlköğretim ikinci sınıf hayat bilgisi kitaplarındaki eylemler; Durum türleri ve görünüş etkileşimi. Dil Dergisi 130. 7-17.
• Akıntuğ, N. (2007). Halk dili karşılaştırması örneği: Karadeniz bölgesi-Kıbrıs. Halkbilimi 55.121-124.
• Akıntuğ, N. & Gökmen, S. G. (2014). Kıbrıs Türkçesi çocuk dilinde zaman belirteci-hȃl türü etkileşimi. Dil Dergisi 166/1. 51-66.
• Akıntuğ, N. (2016). Kıbrıs Türkçesinde sürerlik görünüşü ve –Iyor biçimbirimi: Çocuk dili örneklemi. [Ph.D. dissertation, Ankara University, Ankara.]
• Aksan, D. (1998). Anlambilim. Ankara: Engin.
• Aksan, D. (2000). Türkçenin sözvarlığı. Ankara: Engin.
• Aksu-Koç, A. & Slobin, D. I. (1986). A psychological account of the development and use of evidentials in Turkish. In Chafe, (Wallace and Nichols, Johanna, Eds.) Evidentiality: the Linguistic Coding of Epistemology, 159-167. Norwood, New Jersey: Ablex.
• Aydemir, İ. A. (2013). Türkçede zarf-fiilerin görünüş değerleri. Erdem, 64.15-20
• Aydemir, İ. A. (2019). Türkçede zaman ve görünüş sistemi. Ankara: Nobel Akademik.
• Benzer, A. (2008). Türkçede zaman görünüş kip ve kiplik. İstanbul. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi.
• Demir, N. (2002). Kıbrıs ağızları üzerine notlar. İçinde: (T. Fikret - N. Demir. Ed.) Lars Johanson armağanı, 100-110. Ankara: Grafiker.
• Demir, N. (2008). Kıbrıs’ta Türkçe. Suya düşen sancak. Kıbrıs Türk kültürü üzerine incelemeler, 60-79. İstanbul: 47 Numara.
• Demirgüneş, S. (2008). Türkçede görünüş ve dilbilgisel zaman: Türkçe 1. sınıf ders kitabı örneğinde eylem türleri, üye yapı, biçimbirim ve belirteç etkileşimi. Dil Dergisi, 140, 52- 66.
• Dilaçar, A. (1974). Türk fiilinde “Kılınış’la görünüş” ve dilbilgisi kitaplarımız. Türk Dili Arastırmaları Yıllığı Belleten, 1973-74, 159-171.
• Eren, H. (1964). Kıbrıs’ta Türkler ve Türk dili. DTCF Türkoloji Dergisi, 1, 347-351.
• Eren, H. (1971). Kıbrıs ağzının kökeni. Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi, 1, 347-359.
• Esmer E. (2008). Ergen dili yazılı anlatı metinlerinde zaman belirteci-hal türü etkileşimi. Dil Dergisi, 142, 18-31.
• Esmer E. (2011). İlköğretim 3. sınıf Türkçe ders kitabı anlatı metinlerinde bakış açısı görünüşü-hal türü etkileşimi ve ön-arka plan düzenlenişi. Dil ve Edebiyat Dergisi / Journal of Linguistics and Literature, 8/2. 19-37.
• Gökçeoğlu, M. (2009). Kıbrıs Türk küme sözler sözlüğü I-II. Gökçeoğlu. Lefkoşa.
• Gökmen, S. (2000). Çocuk dilinde hâl türleri. Ankara: Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora tezi.
• Gökmen, S. (2003). Görünüş kuramı çerçevesinde zaman belirteci-hal türü etkileşimi. In (A. E. Kıran, E. Korkut - S. Ağıldere. Ed.) Günümüz dilbilim çalışmaları, 82-97. İstanbul: Multilingual.
• Gökmen, S. (2004). Lexical aspect of child and adult language in Turkish and Korean. In (S. O. Lee, S.- H. You, J.Y. Han - M. E. Gökmen. Ed.) Inquiries into Korean linguistics, I, 77-99. Seoul: Thaehaksa.
• Güven, M. (2012). On the linguistic realization of situation types in Turkish. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14 /1, 177-194.
• Hakeri, B. H. (1982). Kıbrıs’ta halk ağzından derlenmiş sözcükler sözlüğü. Lefkoşa.
• Hakeri, B. H. (2003). Hakeri’nin Kıbrıs Türkçesi sözlüğü. Kıbrıs: SAMTAY Vakfı.
• Johanson, L. (1971). Aspekt im Türkischen. Upsala: Acta Universitatis Upsaliensis.
• Johanson, L. (2000). Turkic indirectives. In: (J. Lars and U. Bo. Ed.) Evidentials: Turkic, Iranian and Neighbouring Languages. (Empirical Approaches to Language Typology, 24.) 61-87. Berlin, New York: Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2000a). Viewpoint operators in European languages. In (Bossong, Georg and Comrie, Bernard. Ed). Tense and aspect in the languages of Europe. (Empirical Approaches to Language Typology, 20-6.) Berlin, New York: Mouton de Gruyer, 27-187.
• Johanson, L. (2009). Türk dillerinde odaksıl şimdiki zaman işaretleyicisi ve Kıbrıs Türkçesinde eksikliği. Bilig. Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 49, 93-10.
• Kabataş, O. (2005). Kıbrıs Türk ağızlarında korunan eski sözcükler üzerine. Türk Dili, 639, 223-238. Kabataş, O. (2009). Kıbrıs Türkçesinin etimolojik sözlüğü. İstanbul: Acar Basım.
• Karabacak, E. (2005). Kıbrıs ağzından birkaç kelime üzerine. Halkbilimi, 53, 159-161.
• Karabağ, İ. (2000). Türkçede kip ve kiplik olgusu. Türk Dili, 585, 275-278.
• Madden, C. J & David J. T. (2009). Verb aspect and perceptual simulations. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 62/7, 1294-1303. DOI: 10.1080/17470210802696088
• Madden, C. J & Rolf A. Zwaan. (2003). How does verb aspect constrain event representations? Memory and Cognition, 31, 663-672.
• Ortaköylüoğlu, H. (2015). Türkçede görünüş: Okul öncesi hikâye kitaplarında eylem türleri, üye yapı, biçimbirim ve belirteç etkileşimi. International Journal of Language Academy, 3/1, 224-240.
• Öztürk, R. (2000). Kıbrıs ağzının kelime hazinesindeki değişmeler. III. Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi, 2, 27-45 . Pehlivan, A. (2000). KKTC ilkokul öğrencilerinin yazılı anlatımlarında görülen Kıbrıs ağzına ait sesbilimsel özellikler. III. Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi, 2, 1-13.
• Pehlivan, A. (2003). Aya İrini’den Akdeniz’e Kıbrıs ağzının değişimi. Lefkoşa: Adım.
• Radden, G. & Dirven, R. (2007). Cognitive English grammar. Amsterdam: John Benjamins.
• Rentzsch, J. (2010). Why Turkic -DI is not [+PAST]. In (Kappler, Matthias & Kirchner.
• Mark & Zieme, Peter. Eds) Trans -Turkic studies. Festschrift in honour of Marcel Erdal (Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 49). İstanbul. 267–279.
• Rentzsch, J. (2011). Modality in the Baburnama. Turkic Languages, 15/1, 78–123.
• Saraçoğlu, E. 1996. Kıbrıs ağzının fonotik özellikleri. Uluslararası Türk Dili Kongresi, 1992, 329-340. Saraçoğlu, E. (2004). Kıbrıs ağzı. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim Bakanlığı.
• Saraçoğlu, E. (2005). Kıbrıs masallarında görülen fonetik özellikler. Halkbilimi, 53, 10-14.
• Smith, C. (1991). The parameter of aspect. Dordrecht: Kluwer Academic.
• Üzüm, M. 2018. Zaman, görünüş ve kiplik ilişkisine genel bir bakış. Turkic Linguistics and Philology, 2018 (1/1), 53-66.
• Vendler, Z. (1967). Linguistics in philosophy. Ithaca and London: Cornell University.