Kitâb-ı Dedem Korkut Anlatılarını Anaerkil Düzen Temelinde Okumak

Yıl 2023, Cilt: 29 Sayı: 115, 647 - 668, 31.07.2023

Mehmet Aça

https://doi.org/10.22559/folklor.2476

Öz

Bu çalışmamda, sosyal ve kültürel antropologları geçmişten beri meşgul eden
anaerkillik kuramı sorunsalıyla “Kitâb-ı Dedem Korkut” anlatılarının anaerkil düzen
temelinde okunup okunamayacağı sorununa odaklandım. Anaerkilliğe yaklaşımımın
temelinde, Heide Goettner-Abendroth’un anaerkillikle ilgili görüşleri yer almıştır.
Çalışmamda, “Kitâb-ı Dedem Korkut”un girişinde betimlenen dört kadın tipiyle
diğer bazı öne çıkan kadınları (Dirse Han’ın isimsiz eşi, Banu Çiçek ve Selcen
Hatun), Heide Goettner-Abendroth’un görüşlerinden de yola çıkarak anaerkil düzen
temelinde yorumlamaya çalıştım. “Kitâb-ı Dedem Korkut”un anaerkil toplum
yapısından ataerkil toplum yapısına geçisin göstergesi olan önemli anlatımlara yer
verdiğini gözler önüne serdim. Anlatılardaki kadınları sadece iyi birer sevgili, eş ve
anne; sadık, namuslu ve gerektiğinde sevdikleri için her şeyi göze alabilen savaşçı
kadınlar olarak ele almanın doğru olmadığı sonucuna ulaştım. Böyle bir yaklaşım,
kitaptaki olayların merkezindeki Oğuz toplumunun yaşadığı sosyal, ekonomik
kültürel, siyasal ve inançsal değişim ve dönüşümleri görmezden gelmek anlamına
gelmektedir. Bu değişim ve dönüşümün neden olduğu zihniyet değişiminin izlerini,
kitabın girişindeki dört kadın tipiyle ilgili anlatılardan başlayarak görmek mümkündür.
Göçebe savaşçının yerleşik hayata geçişiyle İslam’ın iyiden iyiye kök salmaya
başlaması, kadının daha çok ev ve ev işi odaklı bir şekilde algılanmasına yol açmıştır.
Geçmişin gerektiğinde erkeğin konumunu ve rolünü üslenebilen kadını, bütün İslam
referanslı uyarlama çabalarına rağmen geçmişte kalmıştır. Ulaştığım bir diğer sonuç
da “Kitâb-ı Dedem Korkut”ta, ataerkil toplum yapısına direnebilen tek kadın kahramanın,
Dirse Han’ın isimsiz eşinin olduğu görüşüdür.

Anahtar Kelimeler

Dedem Korkut anlatıları, anaerki, kadın, toplumsal cinsiyet, iktidar

Destekleyen Kurum

-

Reading The Kitâb-ı Dedem Qorqut Narratives on the Basis of Matriarchal Social Order

Öz

In this my study, I focus on the question of how “Kitâb-ı Dedem Korkut” narratives
can be analyzed based on the concept of matriarchy and the problem of the matriarchy
theory, which social and cultural anthropologists have been examining since the past.
Heide Goettner-Abendroth’s views on matriarchy were at the core of my approach to
matriarchy. In this study, four woman types, depicted in the introduction of “Kitâb-ı
Dedem Korkut” are, other characters from the same source as Dirse Han’s unnamed
wife, Banu Çiçek and Selcen Hatun, were analyzed to establish a commentary based
on the matriarchal structure views of Heide Goettner-Abendroth. The study contains
various excerpts from the narrative within the text which serve as indicators of the
transition from the matriarchal social structure to a patriarchal one, as seen in the
“Kitâb-ı Dedem Korkut”. Not only are the women in these narratives’ good lovers,
wives and mothers, but they are also loyal, honest and willing to risk everything for
their loved ones when necessary, which led me to draw the conclusion that it is not
correct to consider them as warrior women. An approach opposite to this result would
suggest ignoring the social, economic, cultural, political, and religious changes and
transformations experienced by the Oghuz society at the center of the events in the
book. It is possible to see the traces of mentality changes caused by this change and
transformation in the narratives of these four types of women. The nomadic and
warrior peoples, who transitioned into a life of permanent settlement along with the
spread of Islam, have caused women to be perceived alongside the notions related
with inhabitancy and housework. Women, who could and would take on the role and
status of their male counterparts when needed, have become a representation of the
past due to many attempts of Islamic adaptation. Another conclusion I have reached
is that in the “Kitâb-ı Dedem Korkut”, the unnamed wife of Dirse Han was the only
heroine who could resist the patriarchal structure of society.

Anahtar Kelimeler

Dede Qorgut narratives, matriarchy, woman, gender, pover

Kaynakça

• Aça, M. (2018). Dedem Korkut’un dört kadını ile Balıkesir’in üç kadını bağlamında kadının toplumsal cinsiyet kimliği. Sosyal bilimlerde yeni yönelimler-V. (A. Temizer ve Y. Baytal, Ed.) Print Institut za GEOGRAFIJU Podgoric, 33-38.
• Aça, M. (2022). Bamsı Beyrek boyunda iki ozan tipi. Âşık sanatı. (Y. Gökkaplan, Ed.) Kesit, 11-24. Alinge, C. (1967). Moğol kanunları (C. Üçok, Çev.) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi. Aşkaroğlu, V. (2013). Dede Korkut hikâyelerinden Dirse Han oğlu Buğaç Han anlatısı üzerine simgesel/ arketipsel bir çözümleme. Karadeniz, 1(17), 120-132.
• Bachofen, J. J. (1997). Söylence, din ve anaerki (N. Şarman, Çev.) Payel. Bamberger, J. (1974). The myth of matriarchy: Why men rule in primitive society. Woman, culture, and society (N. Z. Rosaldo and L. Lamphere, Eds.) Stanford University Press, 263-280.
• Ekici M. (2000). Dede Korkut kitabında kadın tipleri. Uluslararası Dede Korkut bilgi söleni bildirileri (19-21 Ekim 1999, Ankara) (A. Kahya vd, Ed.) Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 123-138.
• Ergin, M. (2004). Dede Korkut kitabı I giriş-metin-faksimile. Türk Dil Kurumu.
• Ericsen,T. H.ve Nielsen, F. S. (2012). Antropoloji tarihi (A. Bora, Çev.) İletişim.
• Goettner-Abendroth, H. (2008). Matriarchies as societies of peace: Re-thinking matriarchy. Off Our Backs, 38 (1), 49-52.
• Goettner-Abendroth, H. (2012). Matriarchal societes. Studies on indigeneous cultures across the globe. Peter Lang.
• Gökyay, O. Ş. (2007). Dedem Korkudun kitabı. Kabalcı.
• Göttner-Abendroth, H. (2022). Barış toplumları olarak anaerkiller: Anaerkilliği yeniden düşünmek (A. Sezer, Çev.) Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 15 (38), 632-639.
• Gültepe, N. (2013). Türk kadın tarihine giriş (Amazonlardan bâcıyân-ı rûm’a) Ötüken.
• Günay, U. (1989). Dede Korkut hikâyelerindeki karakterlerin tahlili-I Türk kültürü araştırmaları-Halil Fikret Alasya’ya Armağan, XXVI (2), 39-55.
• Kaçalin, M. S. (2006). Dedem Korkut’un Kazan Bey oğuz-namesi. Kitabevi.
• Kaplan, M. (1951). Dede Korkut kitabında kadın. Türkiyat Mecmuası, 9, 99-112.
• Kıdırbayeva, B.ve Muratoy, A. (1995). Alplara mahsus evlilik (M. Aça, Çev.) Milli Folklor, 37, 78-84.
• Koçak, A.ve Mollaibrahimoğlu, Ç. (2014). Dirse Han oğlu Boğaç Han hikâyesinde denge unsuru olarak adsız kadın kahraman. 26. Uluslararası Kıbatek edebiyat sempozyumu İstanbul-Türkiye/28-29 Nisan 2014 Belkıs Halim Vassaf anısına edebiyatta kadın. (Yayımlanmamış bildiri metni)
• Köprülü, M. F. (1941). Ahmed Yesevi İslam Ansiklopedisi, I, 210-215.
• Köprülü, M. F. (2003). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Akçağ.
• Nizamü’l-Mülk. (2017). Siyasetname (M. T. Ayar, Çev.) Türkiye İş Bankası.
• Öncül, K. (2008). Dede Korkut hikâyelerinde savaşçı kadın tipi ve animus kavramı. Turkish Studies, 3 (2), 574-581.
• Pehlivan, G. (2015). Dede Korkut Kitabı’nda yapı, ideoloji ve yaratım –Dresden ve Vatikan nüshalarının mukayeseli bir incelemesi- Ötüken.
• Rosaldo, M. Z. (1974). Woman, culture, and society: A theoretical overviwe. Woman, culture, and society (N. Z. Rosaldo and L. Lamphere, Eds.), Stanford University, 17-42.
• Roux, J.-P. (2001). Moğol imparatorluğu tarihi (A. Kazancıgil ve A. Bereket, Çev.) Kabalcı.
• Roux, J.-P. (2008). Babur. Büyük Moğolların tarihi (L. Arslan-Özcan, Çev.) Kabalcı.
• Tezcan, S. (2001). Dede Korkut oğuznameleri üzerine notlar. Yapı Kredi.
• Tezcan, S. ve Boeschoten, H. (2001). Dede Korkut oğuznameleri .Yapı Kredi.
• Togan, Z. V. (1941). Moğollar, Çingiz ve Türkler. Bozkurt.
• Vladimirtsov, B. Y. (1995). Moğolların içtimaî teşkilâtı Moğol göçebe feodalizmi (A. İnan, Çev.) Türk Tarih Kurumu.
• Webster, P. (2014). Anaerki: Bir iktidar vizyonu. Kadın Antropolojisi (R. R.Ritter, Ed.), (B. Abiral, Çev.) Dipnot, 153-170.
• Yalman (Yalgın), A. R. (1997). Cenupta Türkmen oymakları II (S. Emir, Haz.) Kültür Bakanlığı.
• Yaman, A. (2004). Kırgızistan’da bilinmeyen Yesevi izbasarları: Laçiler. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 29, 33-47.
• Yaman, A. (2005). Fergana Vadisi’nde Saçlı İşanlar hareketi ve Yesevilikle bağlantısına dair. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 34, 191-1993.
• Yusuf Hac Hâcib (1959). Kutadgu bilig II tercüme (R. R. Arat, Çev.) Türk Tarihi Kurumu.