Mythical Beings Based on the Origin “Basmak” and a Sleep Demon from the Caucasus: “Bastırık”

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 117, 65 - 84, 05.02.2024

Ahmet Tacetdin Hallaç , Seyfullah Yıldırım

https://doi.org/10.22559/folklor.2625

Öz

The contemporary world has inherited some evil spirits from mythical ideas and
beliefs. Sleep demons are among the evil spirits that belong to this group and they
have their counterparts in all cultures of the world. They are common products of
the mythical age and the human mind. In this context, Turkish culture also has these
demons. Bastırık, a sleep demon of the Caucasus, constitutes the central topic of
this paper. Bastırık reflects the name, form and functions of Karakura, Karabasan
or Albastı, which are believed everywhere in Anatolia without exception. However,
it is not given much space in the sources. This study aims to reveal the cultural
interaction by identifying other evil spirits and demons with the same or similar
names based on the verb “to pressure (Turkish verb basmak)” in this entity’s
name. Tablets, spell texts, incantations, prayers, and frescoes from a variety of
cultures that have been preserved to the present day provide an opportunity for this
comparison. The analysis of the materials revealed that “oppressing, crushing” is
a common motif in sleep demons, and Bastırık belongs to the ring of mythological
creatures rooted in “bas- (to pressure)”, which is reflected in Turkish folklore.
Research has shown that through direct or indirect interaction in prehistoric times
along with intracultural diversifications, a mythological creature belonging to the
Turkish culture has been passed on to other cultures by preserving the root of “bas-
(to pressure)”.

Anahtar Kelimeler

Caucasus, sleep demon, Albastı, Busturgan, Bastırık

"Basmak” Kökenine Dayanan Mitik Varlıklar ve Kafkaslardan Bir Uyku İblisi: “Bastırık”

Öz

Günümüz dünyasına mitik düşüncelerden, inançlardan birtakım kötü ruhlar yadigâr
kalmıştır. Uyku iblisleri de bu gruba dahil olan kötü ruhlardandır. Dünyadaki tüm
kültürlerde bir karşılığı olan uyku iblisleri, mitik dönemin ve insan zihninin ortak
ürünleridir. Türk kültüründe de konu ile ilgili olarak bu iblisler bulunmaktadır.
Bu çalışmanın konusu ise Kafkasların bir uyku iblisi olan Bastırık’tır. Anadolu’da
istisnasız her yerde inanıldığı görülen Karakura, Karabasan veya Albastı’nın isim,
biçim ve işlevlerini yansıtmakta olan Bastırık’a kaynaklarda pek fazla yer veril-
memiştir. Çalışmada, bu varlığın adında görülen “basmak” fiilinden hareketle aynı
veya benzer isme sahip diğer kötü ruhları tespit ederek kültürel etkileşimi açığa
çıkarmak amaçlanmıştır. Günümüze kadar ulaşan çeşitli kültürlere ait tabletler,
büyü metinleri, dualar ve freskler bu karşılaştırma imkânı vermektedir. Materyaller
tahlil edildiğinde, uyku iblislerinde “baskılama, ezme”nin ortak bir motif olduğu,
Bastırık’ın ise Türk halk inançlarındaki yansıması olan “basmak” köklü mitolojik
varlıklar halkasına ait olduğu tespit edilmiştir. Araştırma Türk kültürüne ait
mitolojik bir varlığın kültür içi çeşitlenmelerle birlikte tarih öncesi devirlerde gerçekleşen
doğrudan veya dolaylı bir etkileşimle diğer kültürlere “basmak” kökünü koruyarak
geçmiş olduğunu göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Kafkasya, uyku iblisi, Albastı, Busturgan, Bastırık

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale tamamıyla özgün bir araştırma olarak planlanmış, yürütülmüş ve sonuçları ile raporlaştırıldıktan sonra ilgili dergiye gönderilmiştir. Araştırma herhangi bir sempozyum, kongre vb. sunulmamış ya da başka bir dergiye değerlendirilmek üzere gönderilmemiştir. Research and publication ethics statement: This is a research article, containing original data, and it has not been previously published or submitted to any other outlet for publication. The author followed ethical principles and rules during the research process. In the study, informed consent was obtained from the volunteer participants and the privacy of the participants was protected. Yazarların makaleye katkı oranları: Bu makaleye her iki yazar da eşit oranda katkı sağlamıştır. Contribution rates of authors to the article: Both authors contributed equally to this article. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Financial support: The study received no financial support from any institution or project. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Ethics committee approval: The present study does not require any ethics committee approval. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır. Conflict of interest: The author declares no conflict of interest.

Kaynakça

• Abdinova, A. G. (2010). Reliktı Domonoteistiçeskih Verovaniy v Semeynoy Obryadnosti Narodov Dagestana (XIX - naçalo XX beka). Mahaçkala: Federalnoye Agenstvo po Obrazovaniyu Rossiyskoy Federatsii İnstitut İstorii, Arkheologii i Etnografii Dagestanskogo Nauçnogo Tsentra RAN.
• Abdullayev, B. (1995). Mythological ımage of Alarvady (Albasty) in the Azerbaijan birth rites (M. Kõiva ve K. Vassiljeva, Eds.) Folk Belief Today içinde (s. 17-22). Tartu: Estonian Academy of Sciences, Institute of the Estonian Language & Estonian Museum of Literature.
• Abdullayeva, M. A. (2012). Trapezı v Tsikle Pominalno-Pogrebalnıh Obryadov Balkartsev i Karaçayevtsev. III Vserossiyskiye Millerovskiye Çteniya (Materialı Nauçnoy Konferentsii 4-5 Oktyabrya 2012 g.) (ss. 178-191). Vladikavkaz: İPO SOİGSİ.
• Adler, S. R. (2011). Sleep paralysis: Night-mares, nocebos, and the mind-body connection. New Brunswick, New Jersey, and London: Rutgers University Press.
• Albalıyev, Ş. (2006). Hal obrazı: Folklorda və mərasimdə. Azərbaycan Şifahi Xalq Ədəbiyyatına dair tədqiqlər içinde (Cilt XX, ss. 122-132). Bakı: Səda Nəşriyyatı.
• Asatrian, G. (2001). Āl reconsidered. Iran & the Caucasus, 5, 149-156.
• Aşmarin, N. İ. (1994). Slovar Çuvaşskogo Yazıka (Cilt 1-2: A). Cheboksary: Russika.
• Balıkçı, G. (2001). Artvin’in bazı yörelerinde doğumla ilgili adet ve inanmalar. Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1998 içinde (ss. 136-198). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bartsch, K. (1880). Sagen, Märchen und Gebräuche aus Meklenburg (Cilt 2). Vienna: Wilhelm Braumüller.
• Baskakov, N. A. (1973). Grammatika Nogayskogo Yazıka. Çerkessk: Karaçayevo-Çerkesskoye Otdeleniye Stavropolskogo Knijnogo İzd-va.
• Bendix, R. (1997). In Search of authenticity: The formation of folklore studies. Wisconsin: The University of Wisconsin Press.
• Benveniste, É. (1960). Le dieu Ohrmazd et le démon Albasti. Journal Asiatique, 248, 65-74.
• Bezgin, Y. K. (2020). Türk mitinin medyaya yansıması üzerine bir mukayese. Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi, 5(9), 58-81.
• Bıstrikova, M. G. (1978). Koptskiye Tkani-Medalonı v Roli Zaşçitnıh Amuletov. Vestnik Drevney İstorii, 4(146), 64–71.
• Boyer, P. (2001). Religion Explained: The evolutionary origins of religious thought. New York: Basic Books.
• Brekke, T. (1999). The Role of fear in Indian religious thought with special reference to Buddhism. Journal of Indian Philosophy, 27(5), 439-467.
• Bronner, S.J. (2011). Explaining traditions: Folk behaviorin modern culture. Kentucky: The University Press of Kentucky.
• Cohen, J.J. (1996). Monster Theory: Reading Culture. Minnesota: University Of Minnesota Press. Colombo, J.R. (1992). UFOs over Canada: Personal accounts of sightings and close encounters. Toronto: Hounslow Press.
• Cox, A.M. (2015). Sleep Paralysis and Folklore. JRSM Open, 6(7), 1-4. doi:10.1177/2054270415598091 Csáki, É. (2014). Macarlar’ın Türkler’den öğrendiği Boszorkány “Cadı” gelenekleri hakkında. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 7(14), 141-153.
• Curtubayev, M. (1991). Drevniye Verovaniya Balkartsev i Karaçayevtsev (Kratkii Oçerk). Nalçik: Elbrus.
• Curtubayev, M. (1998). Duhovnaya kultura Karaçayevo-Balkarskogo Naroda. As-Alan: Jurnal (Cilt 1, ss. 102-197) içinde Moskva: Mir Domu Tvoyemu.
• Curtubayev, M. (2007). Karaçay-Balkar mifle [Karaçayevo-Balkarskiye Mifı]. Nalçık: Elbrus.
• Çobanoğlu, Ö. (2015). Türk halk kültüründe memoratlar ve halk inançları. Ankara: Akçağ.
• Dasen, V. (2015). Probaskania: Amulets and magic in antiquity. G. Balmberger ve D. Boschung (ed.), The Materiality of Magic içinde (ss. 177-204). Paderborn: Wilhelm Fink.
• Davies, O. (2003). The nightmare experience, sleep paralysis, and witchcraft accusations. Folklore, 114(2), 181-203.
• de Bothezat, G. (1936). Back to Newton: A Challenge to Einstein’s theory of relativity. G. E. Stechert.
• de Sá, J., & Mota-Rolim, S. (2016). Sleep paralysis in Brazilian folklore and other cultures: A Brief Review. Frontiers in Psychology, 7(1294), ss. 1-8. doi:10.3389/fpsyg.2016.01294
• Derleme Sözlüğü Cilt - VIII. (1993). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Dixon-Kennedy, M. (1998). Encyclopedia of Russian & Slavic myth and legend. Santa Barbara, California: ABC-CLIO.
• Donceel-Voûte, P. (2018). The (In)visible evil in sacred space: Codes, Keys and Clues to Reading Its Image (W. E. Keil, S. Kiyanrad, C. Theis and L. Willer, Eds.) Zeichentragende Artefakte im sakralen Raum: Zwischen Präsenz und UnSichtbarkeit içinde (ss. 17-54). Berlin: Walter de Gruyter.
• Duman, A. Z. (2019). Aydın Yılmazköy yöresi Tahtacılarında geçiş dönemleri. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi] Uşak: Uşak Üniversitesi.
• Dundes, A. (1980). Interpreting folklore. Bloomington: Indiana University Press.
• Eilers, W. (1979). Die Äl, ein persisches Kindbettgespenst. München: Verlag der Bayerischen akademie der Wissenschaften.
• Eliade, M. (1991). Kutsal ve dindışı. Ankara: Gece.
• Elliott, J.H. (2017). Beware the Evil Eye, 4-Volume Set: The Evil Eye in the Bible and the ancient world. Eugene, Oregon: Wipf and Stock Publishers.
• Frazer, J.G. (1998). The golden bough: A Study in magic and religion. Oxford: Oxford University Press.
• Fulghum, M.M. (2001). Coins used as amulets in late antiquity (S. R. Asirvatham, C. O. Pache, and J. Watrous, Eds) Between Magic and religion: Interdisciplinary Studies in Ancient Mediterranean Religion and Society içinde (ss. 139-148). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers.
• Gaciyev, G.A. (1991). Doislamskiye Verovaniya i Obryadı Narodov Nagornogo Dagestana. Moskva: Nauka.
• Gaciyeva, S.Ş. (1961). Kumıki. Moskva: Akademii Nauk SSSP.
• Gaster, T.H. (1942). A canaanite magical text. Orientalia, 11, 41-79.
• Gaydarbekova, P.A. (2008). Yazıçeskiye Bojestva i Poveriya Kumıkov. İzvestiya Rossiyskogo Gosudarstvennogo Pedagogiçeskogo Universiteta im. A. İ. Gertsena (55) 65-70.
• Geertz, C. (2006). The interpretation of cultures: Selected essays. New York: Basic Books.
• Gimbatova, M.B. (2005). Dukhovnaya cultura Nogaytsev v XIX - Naçale XX v. Mahaçkala: Epoha.
• Gordon, S. (2015). Sleep paralysis and the nightmare in medieval Europe. Social History of Medicine, 28(3) 425-444. doi:10.1093/shm/hkv005
• Grimm, J. (1882). Teutonic mythology (Cilt 1). (J. S. Stallybrass, Çev.) London: George Bell and Sons.
• Grimm, J., Grimm, W. (1816). Deutsche sagen (Cilt 1). Berlin: In der Nicolaischen Buchhandlung.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I (A-N). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hakimzyanova, D.F., Sabirova, R.N. (2016). Jenskiye Obrazı v Tyurkskoy Mifologiçeskoy Kulture. Vestnik Kazguki, 4, 65-68.
• Hallaç, A.T. (2022a). Türk mitolojisinin kaprisli ve tutarsız yaratığı: “Biçura”. Karadeniz Araştırmaları, XIX(73), ss. 183-201.
• Hallaç, A.T. (2022b). Türk dünyasında alkarısı. [Yayımlanmamış Doktora Tezi] Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Hartnup, K. (2004). On the beliefs of the Greeks: Leo Allatios and Popular Orthodoxy. Leiden, Boston: Brill Academic Publishers.
• Hinterberger, M. (2010). Envy and Nemesis in the Vita Basilii and Leo the Deacon: Literary mimesis or something more? R. Macrides (ed.), History as Literature in Byzantium: Papers from the Fortieth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, April 2007 içinde (ss. 187- 206). Farnham: Ashgate Publishing.
• Hobsbawm, E. (2006). Geleneği icat etmek (E. Hobsbawm, ve T. Ranger, Eds.) Geleneğin İcadı içinde (M. M. Şahin, Çev., s. 1-19). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Hondelink, H. (1990). Coptic art and culture. Cairo: Shouhdy Publishing House.
• Hufford, D.J. (2005). Sleep paralysis as spiritual experience. Transcultural Psychiatry, 42(1), ss. 11-45. doi:10.1177/1363461505050709
• İbn Haldun. (2007). Mukaddime (Cilt 1). S. Uludağ (ed.) İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İvanenko, A.V. (2012). Basavryuk. Mejdunarodnaya Konferentsiya Severnoye Priçernomore: K İstokam Slavyanskoy Kulturı. VII Çteniya Pamyati Akademika O. N. Trubaçeva. Sbornik Statey. Feodosiya 10–15 Sentyabrya 2012 g. (ss. 70-87) Kiev - Moskva - Feodosiya.
• James, W. (2004). Varieties of religious experience: “A Study in Human Nature”. London: Routledge.
• Kara, A. (2019). Iğrdır Caferileri halk bilimi araştırması. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi] Mersin: Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçe verintiler sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karatay, O. (2022). The genesis of the Turks: An Ethno-Linguistic Inquiry into the Prehistory of Central Eurasia. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing.
• Kaşgarlı Mahmud. (2005). Divan-ı Lugati’t-Türk. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Keightley, T. (1892). The fairy mythology. London: George Bell & Sons.
• Kereytov, R.K. (1980). Mifologiçeskiye Personaji Traditsionnih Verovanii Nogaytsev. Etnografiçeskoye Obozreniye, 2, 117-127.
• Klimov, G.A., Edelman, D.I. (1979). K Etimologii Albastı // Almastı. Sovetskaya Tyurkologiya(3), 57- 63. Köhler, J.A. (1886). Sagenbuch des Erzgebirges. Schneeberg and Schwarzenberg: Verlag und Druck von Carl Moritz Gärtner.
• Kuhn, A., Schwartz, W. (1848). Norddeutsche sagen, märchen und Gebräuche. Leipzig: F. A. Brockhaus.
• Kúnos, I. (1900). Török Szómagyarázatok. Keleti Szemle, 1(4. Szám), 333-336.
• Lahti, D. C. (2009). The correlated history of social organization, morality, and religion. (E. Voland and W. Schiefenhövel, Eds.) The Biological Evolution of Religious Mind and Behavior içinde (ss. 67-88). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag.
• Lang, A. (1884). Custom and Myth. London: Longmans, Green and Company.
• Laufer, B. (1928). The giraffe in history and art. Chicago: Field Museum of Natural History.
• Laypanov, K.T., Hatuyev, R.T. ve Şamanov, İ.M. (2009). Karaçay, s Drevneyşih Vremen do 1917 goda. İstoriko-Etnografiçeskiye Oçerki. Çerkessk: Alanskiy Ermitaj.
• Lennartz, A. (2004). Die Meeresschnecke Cypraea als Amulett im Frühen Mittelalter. Eine Neubewertung. Bonner Jahrbücher , 204, 163-232. doi:10.11588/bjb.2004.0.51802
• Lévy, I.J., Zumwalt, R.L. (2013). Folk medicine. (R. Patai and H. Bar-Itzhak, Eda.) Encyclopedia of Jewish Folklore and Traditions içinde (ss. 167-169). Armonk, New York: M.E.Sharpe.
• Monaghan, P. (2004). The encyclopedia of Celtic mythology and folklore. New York: Facts on File, Inc. Montgomery, J.A. (1913). Aramaic incantation texts from Nippur. Philadelphia: University of Pennsylvania Museum.
• Morreall, J. (1993). Fear without belief. the journal of philosophy, 90(7) 359-366. doi:10.2307/2940792
• Morris, B. (1987). Anthropological studies of religion: An Introductory Text. Cambridge: Cambridge University Press.
• Munkácsi, B. (1886). Ujabb Adalékok a Magyar Nyelv Török Elemeihez. Nyelvtudományi Közlémenyek, XX Kötet(3. Füzet) 467-474.
• Munkácsi, B. (1913/14). Der “Alpdämon” im Ungarischen und Türkischen. Keleti Szemle, XIV(1-2) 218-223.
• Munteanu, L. (2017). Une histoire sans fin: Sur l’alkarısı et les métamorphoses des démons en terres turques. ROMANO-ARABICA XVII: Fictional Beings in Middle East Cultures içinde (ss. 43-72) București: editura universităţii din bucureşti.
• Oğuz, B. (2002). Türkiye halkının kültür kökenleri 2/A: Tarım, Hayvancılık, Meteoroloji. İstanbul: Anadolu Aydınlanma Vakfı.
• Orozobaev, M. (2014). Kırgızcadaki İslam öncesi geleneksel inanç ve inanışlarla ilgili söz varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Otto, R. (1936). The ıdea of the holy an ınquiry ınto the non-rational factor in the idea of the Divine and its Relation to the Rational. (J. W. Harvey, Çev.) London: Oxford University Press.
• Öztek, Z. (2018). Halk dilinde sağlık deyişleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Peek, P.M., Yankah, K. (2004). African folklore: An Encyclopedia. New York and London: Routledge.
• Reitzenstein, R. (1904). Poimandres: Studien zur Griechisch - Agyptischen und Frühchristlichen Literatur. Leipzig: Druck und Verlag von B. G. Teubner.
• Sanders, E. (2014). Envy and jealousy in classical Athens: A Socio-Psychological Approach. New York: Oxford University Press.
• Seferbekov, R.İ. (2019). Personaji Nizşey Mifologii Narodov Dagestana. Mahaçkala: İİAZ DFİTS RAN.
• Seferbekov, R.İ., Karahanov, S. (2015). Mifologiçeskiye Personaji Lezgin Karçagskoy Dolinı: Sinkretizm Traditsionnıh Verovaniy i İslama. Islamovedeniye (2), 95-100.
• Sharpless, B. A., & Doghramji, K. (2015). Sleep paralysis: Historical, psychological, and medical perspectives. Oxford University Press.
• Shorrocks, B. (2016). The giraffe: Biology, ecology, evolution and behaviour. John Wiley & Sons, Ltd.
• Şamanov, İ. M. (2014). Obryadı, Svyazannıye s Rojdeniyem i Vospitaniyem Rebenka. (M.D. Karaketov and H.M. Sabançiyev, Eds.) Karaçayevtsı. Balkartsı içinde (ss. 474-486). Moskva: Nauka.
• Şipova, E.N. (1976). Slovar Tyurkizmov v Russkom Yazıke. Alma-Ata: Nauka KazSSR.
• Taşçı, H. (2006). Kolektif geçiş dönemi rüyalarının kompleks rüya olarak çözümlenmesi. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi] Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Taube, J. (2013). Albasty. Leipzig: Leipziger Universitätsverlag.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay - Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (Cilt VIII - K). (1993). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tylor, E.B. (1920). Primitive culture, researches into the development of mythology, philosophy, religion, language, art and custom. London: John Murray.
• Ülküsal, M. (1970). Dobruca’daki Kırım Türklerinde atasözleri ve deyimler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Vereşçagin, G.Y. (1884). Votyaki Sosnovskogo Kraya. S.-Peterburg: Tipografíya A. S. Suvorina.
• Vereşçagin, G.Y. (1889). Votyaki Sarapulskogo Uyezda Vyatskoy Gub. S.-Peterburg: Tipografiya I. N. Skorohodova.
• Veyne, P. (2003). Yunanlılarmışlar mıydı? M. Alkan (Çev.) Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Ward, D.J. (1996). Superstition. J.H. Brunvand (ed.), American Folklore An Encyclopedia içinde (s. 1442-1449). New York & London: Garland Publishing, Inc.
• Watts, L.S. (2007). Encyclopedia of American folklore. New York: Facts On File, Inc.
• Westermarck, E. (1968). Ritual and belief in Morocco (Cilt-1 ve 2) New York: University Books Inc.
• Winkler, H.A. (1931). Salomo und die Karina : Eine orientalische Legende von der Bezwingung einer Kindbettdaemonin durch einen heiligen Helden. Stuttgart : W. Kohlhammer.
• Yeşil, Y. (2015). Türk sözlü anlatılarında şekil değiştirme. Ankara: Kalem Kitap.
• Yıldırım, D. (1998). Türk bitiği. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Zorin, B.I. (1913). Ostatki yazıçestva u Tatar Orenburgskoy i Ufimskoy Guberniy. Vestnik Orenburgskogo Uçebnogo Okruga (2), 53-60.